Klikając "Akceptuj wszystkie pliki cookie", użytkownik wyraża zgodę na przechowywanie plików cookie na swoim urządzeniu w celu usprawnienia nawigacji w witrynie, analizy korzystania z witryny i pomocy w naszych działaniach marketingowych. Prosimy o zapoznanie się z naszą Polityka prywatności aby uzyskać więcej informacji.
Atak wojsk rosyjskich na Ukrainę zmusił setki tysięcy Ukraińców do porzucenia wszystkiego i ucieczki za granicę. Polacy przyjęli Ukraińców do swoich domów i wykazali się ogromną solidarnością. To właśnie te wydarzenia stały się inspiracją do stworzenia konkursu "First to Help", którego celem jest uchwycenie tych niezwykłych historii i zebranie świadectw osób, które pomogły uchodźcom z Ukrainy.
W konkursie wzięli udział wolontariusze, dziennikarze, fotografowie, kamerzyści itp. Udokumentowane prace oceniali Marcin Wikło (dziennikarz prasowy, radiowy i telewizyjny), Arkadiusz Gołębiewski (reżyser, producent, operator i scenarzysta) oraz Bartłomiej Kosiński (fotograf reportażowy i przyrodniczy). Finał konkursu organizowanego przez Polski Instytut Wolności odbył się w Centralnym Domu Technologii w Warszawie.
Grand Prix w kategorii "Wideo" otrzymał film "Dziękuję, Polsko!", zrealizowany na zlecenie Ambasady Ukrainy w podziękowaniu Polakom za otwarcie swoich domów i serc dla milionów Ukraińców. Krótkometrażowy film opowiada historię Ukrainki, która w pierwszych dniach wojny opuściła dom i męża, by ratować swoje dzieci. To właśnie w Polsce znajduje opiekę i wsparcie, gdy zdaje sobie sprawę, że nie może już spotkać się z ukochanym mężem i straciła go na zawsze.
Irina Tverdovska i jej zespół. Zdjęcie autorki
Irina Twerdowska, dyrektorka ds. komunikacji w Sestry.eu , która pracowała w centrum komunikacji w Ambasadzie Ukrainy w Warszawie na początku Wielkiej Wojny, weszła na scenę, aby odebrać nagrodę.
- Ta nagroda jest dla nas bardzo ważna i cenna, ponieważ od początku marca ubiegłego roku w ambasadzie powstało centrum mediów komunikacyjnych, pracujemy i staramy się pomagać ludziom. Latem 2022 roku wpadliśmy na pomysł stworzenia filmu z podziękowaniami dla Polaków za to, co zrobili dla Ukraińców. Pracowało nad tym wiele osób. Jestem bardzo wdzięczny reżyserowi Stasowi Kapralowowi, jego żonie Olenie Turbal, z którą napisaliśmy tekst, studiu produkcyjnemu ESSE, które nakręciło wideo i przekazało wszystkie emocje, a także darczyńcom, którzy nam pomogli. Ta nagroda jest teraz bardzo ważna, bo jest apelem do Polaków: otworzyliście swoje serca i domy, nie zamykajcie ich. Wojna na Ukrainie się nie skończyła. Dopóki Ukraina walczy z Rosją, wasze dzieci mogą żyć bezpiecznie. Dlatego ważne jest, abyśmy się zjednoczyli, musimy osiągnąć porozumienie dla dobra naszych dzieci - mówi Irina Twerdowska.
Grand Prix w kategorii fotografii otrzymał Darek Delmanowicz który dla organizacji Pomoc bez Granic wykonał serię zdjęć przedstawiających codzienną pracę wolontariuszy.
Zdjęcie autorstwa Darka Delmanowicza z serii "Pomoc bez granic"
- Moja praca jest hołdem dla wolontariuszy, którzy pomagali i nadal pomagają ludziom przez cały ten czas. Dzięki zdjęciom historia zostanie zachowana na wiele lat dla przyszłych pokoleń. Sam często odkładałem aparat na bok, gdy ludzie potrzebowali mojej pomocy. Są chwile, kiedy nie myślisz o pięknych zdjęciach, bo widzisz, że ktoś potrzebuje prawdziwej pomocy - nieść walizkę, wspiąć się po schodach na stacji kolejowej, pomóc z dzieckiem na granicy, bo było tak wielu ludzi, którzy przyszli do nas bardzo zdezorientowani - skomentował nagrodę Darek Delmanowicza dla Sestry .
Grand Prix w kategorii "Tekst" otrzymała Neonila Pavlyuk za obserwację pracy wolontariuszy zatytułowaną "Tego nie da się przetłumaczyć".
- Niemożliwe jest pokazanie całego bólu i rozpaczy, przez które przeszli Ukraińcy. Czasami nie mogłam znaleźć słów, aby przekazać wszystko, co czułam, łzy napływały mi do oczu. W tych pierwszych dniach ludzie, nie znając języka, przychodzili i pomagali, ponieważ czuli, że tak należy postąpić. Przytulali mnie, dawali schronienie, niezbędne rzeczy, herbatę. I tak samo powinno być teraz, musimy pomagać do końca, bo wojna się nie skończyła - mówi Neonila Pavlyuk.
Laureatami zostali Olena Pavlenko, Neonila Pavliuk, Radosław Hojda z synem oraz Wojciech Kaczmarczyk, dyrektor Narodowego Instytutu Wolności. Zdjęcie wykonane przez organizatorów
Opowiadanie Edyty Ihnatiuk "Nie wszyscy uciekli" o Maćku, który po ataku Rosji na Ukrainę został kierowcą konwoju humanitarnego i ryzykował własne życie, aby pomóc mieszkańcom zaatakowanego kraju, również otrzymało najwyższą nagrodę za tekst. A także historia Radosława Hojdy, który otrzymał nagrodę wraz ze swoim małym synkiem za pracę "Tommy's Volunteer Diary". Ci ludzie pomagali Ukraińcom i rejestrowali emocjonalne obserwacje z dzieciństwa najmłodszego wolontariusza: Tomka.
- Chodzi o dokumentowanie humanistycznej strony wojny: nie tylko jej okropieństw, ale także duchowego bogactwa społeczeństwa - wyjaśniał Wojciech Kaczmarczyk, organizator konkursu i dyrektor Narodowego Instytutu Wolności.
Dziennikarka, specjalistka ds. PR. Jest mamą małego geniusza z autyzmem i założycielką klubu dla mam PAC-Piękne Spotkania w Warszawie. Prowadzi bloga i grupę TG, gdzie wspólnie ze specjalistami pomaga mamom dzieci specjalnych. Pochodzi z Białorusi. Jako studentka przyjechała na staż do Kijowa i została na Ukrainie. Pracowała dla dzienników Gazeta po-kievske, Vechirni Visti i Segodnya. Uwielbia reportaż i komunikację na żywo.
R E K L A M A
Zostań naszym Patronem
Nic nie przetrwa bez słów. Wspierając Sestry jesteś siłą, która niesie nasz głos dalej.
Tysiące Ukraińców i Ukrainek na tymczasowo okupowanych terytoriach żyje w strachu i pod presją. Rosjanie zmuszają ich do przyjmowania obcych paszportów, prześladują za miłość do Ukrainy, próbują wymazać pamięć o tym, kim są. Mimo to Ukraińcy się nie poddają.
Olga Mucha – ekspertka w dziedzinie komunikacji, studiów nad pamięcią i prawami człowieka, kierowniczka działu edukacji i współpracy międzynarodowej Miejskiego Muzeum „Terytorium Terroru” – zbiera świadectwa tych, którzy pod okupacją stawiają opór wrogowi.
Olga Mucha
Zaufanie, główna waluta wojny
Natalia Żukowska: – Jakie formy oporu i sprzeciwu Ukraińców na okupowanych terytoriach uważa Pani za najskuteczniejsze?
Olga Mucha: – Nasza skuteczność polega przede wszystkim na tym, że jesteśmy społeczeństwem obywatelskim o horyzontalnych powiązaniach. I dobrze, że mamy wiele takich grup (choć wciąż jest ich za mało). Jednym z powodów, dla których Rosjanom nie udało się „zdobyć Kijowa w 3 dni”, jest nieobecność u nas sztywnej, scentralizowanej hierarchii decyzyjnej (słynnych „centrów podejmowania decyzji”). W działaniach okupacyjnych ta cecha strukturalna ma kluczowe znaczenie. Bo kogo byś nie wyrwał z takiego systemu, to system się nie rozpadnie. Natomiast struktura rosyjska jest sztywno zhierarchizowana, scentralizowana i kierowana przez jedno centrum.
Nie można stwierdzić, który z ruchów oporu jest najskuteczniejszy, ponieważ wszystkie są skuteczne na swój sposób. Pierwotny opór ma oczywiście charakter militarny. Dalej idą różne ruchy partyzanckie, które dokonują rozmaitych aktów dywersji. Istnieją również siły cyfrowe czy cyberwojsko, które działają w warunkach ścisłej tajemnicy i zadają wrogowi potężne straty.
Pewnego razu rzecznik Centrum Narodowego Oporu o pseudonimie „Ostap”, odpowiadając na pytanie: „Jaki jest udział oporu pokojowego?”, powiedział: „Kiedy żołnierz Federacji Rosyjskiej idzie przez Melitopol i widzi namalowany trójząb, a potem czyta na Telegramie, że gdzieś wysadzono samochód, układa mu się to puzzle. Rozumie, że przeciwko niemu działają zarówno grupy bojowe, jak cywile”.
I rozumie, że to nie jego ziemia. I czuje, że nie jest tu mile widziany. Ten wielopoziomowy ekosystem działa w długiej perspektywie
Dlaczego „niewidzialny” opór cywilów ma tak wielką siłę?
Bo to jest świadectwo nastrojów społecznych. Nie chodzi o: „moja chata z kraja, nic nie wiem”, ale o: „spotykam wroga”, „to moja ziemia”. Chodzi również o wewnętrzną nieobojętność. Ludzie, którzy nie mają takiego doświadczenia, nie rozumieją wszystkich wyzwań, przed którymi stoją mieszkańcy okupowanych terytoriów.
Istnieje niebezpieczny stereotyp, że wszyscy, którzy potrzebowali Ukrainy, już dawno wyjechali na terytoria przez nią kontrolowane. W rzeczywistości jest wiele powodów, dla których ludzie pozostali na okupowanych terenach. W większości są to powody osobiste i związane z bezpieczeństwem.
Proszę sobie wyobrazić, że aby wyjechać z tymczasowo okupowanych terytoriów, trzeba minąć około 16 wrogich blokad, z których każda stanowi zagrożenie dla życia. Poza tym wyjazd nie jest tani, koszt wynosi od 1,5 do 2 tysięcy dolarów
Nie jest tajemnicą, że Rosjanie skrupulatnie sprawdzają osoby chcące wyjechać i przeprowadzają rewizje. Jeśli znajdą proukraińskie tatuaże, informacje o udziale w protestach lub coś będzie nie tak w telefonie – problemów nie uda się uniknąć. Dlatego jeśli nie wyjechałeś wcześniej, a byłeś zaangażowanym Ukraińcem, to przez blokadę nie przejdziesz. I może to dotyczyć nie tylko ciebie, ale także twoich bliskich.
Są historie o ludziach, którzy chcieli wyjechać z okupowanych terytoriów – i zniknęli. I do tej pory nikt nic o nich nie wie. Jest ogromna liczba osób z grup szczególnie wrażliwych, które nie wyjechały. To osoby starsze, które nie chciały opuścić swoich domów, chore. Inne mają krewnych leżących lub niezdolnych do transportu. Dlatego jeśli chcesz coś zrobić na okupowanym terytorium, musisz stać się „niewidzialnym człowiekiem”.
Aktywistka ruchu „Żółta wstążka” w Symferopolu
Właśnie od tego zaczęły się „Złe Mawki” [Złe Wróżki – red.].
One w pewnym momencie zrozumiały, że kobiety w średnim wieku są dla okupantów niewidoczne. A przecież mogą chodzić, fotografować, rozdawać ulotki lub gazety
Te kobiety mogą być bardzo potężną siłą. Jak potężną? Na przykład ruch „Żółta wstążka” zorganizował wiele akcji przed pseudowyborami na okupowanych terytoriach – w szczególności fałszywe strony internetowe, na które wprowadzano dane osobowe kolaborantów.
Zadaniem tych ruchów jest maksymalne uprzykrzanie wrogowi pobytu na ukraińskiej ziemi. Każdy może pomóc w miarę swoich możliwości – bronią, operacjami specjalnymi, presją moralną lub psychologiczną, kreatywnymi działaniami.
Co i skąd wiadomo o podziemnym ruchu oporu na Krymie – w szczególności o „Atesz” i „Złych Mawkach”, w których działają setki odważnych ludzi?
Na Krymie jest tak naprawdę „najłatwiej”, o ile w ogóle można tak powiedzieć, bo nie ma tam tak ścisłej kontroli, jak na nowo zajętych terytoriach. No i na tych terytoriach wróg stara się przekupić ludzi, na przykład podwyższając im pensje. Rosjanie bardzo dobrze potrafią wykorzystywać czynnik ekonomiczny.
Niedawno w „Dziennikach Mawek z okupacji”, które piszą dziewczyny i kobiety z okupowanych terytoriów, znalazłam historię, która mnie do głębi poruszyła. Jedna z nich napisała:
„Pracowałam w muzeum i trzymałam się do ostatka. Ale nie mam już żadnych oszczędności i jestem zmuszona iść do pracy na rzecz okupanta”
Z ciekawości sprawdziłam w Internecie, jakie tam są pensje. Okazało się, że są znacznie wyższe niż w Ukrainie, a nawet w niektórych miejscach w samej Rosji. Rozumiemy jednak, że jest to tymczasowa „akcja reklamowa” i gdy tylko wróg osiągnie swój cel, hojność zniknie. Ale na razie to działa.
Trump silnoręki, czyli sympatie Rosjan
Na Krymie jest nieco łatwiej w sensie monitorowania. Dlatego to tam aktywne są „Żółta wstążka” i „Złe Mawki”. Wiele dobrego robi też na półwyspie ruch partyzancki „Atesz”, przeprowadzając na przykład regularne dywersje. Pomocni mogą być także cywile, którzy czasami mają możliwość przekazania informacji umożliwiających służbom specjalnym przeprowadzanie ważnych operacji.
Samochód rosyjskich wojskowych spalony przez partyzantów z „Atesz”
Co jakiś czas komunikuje się Pani z przedstawicielami „niewidzialnego oporu”. Jak zdobyła Pani ich zaufanie?
Zaufanie to chyba podstawowa waluta podczas wojny. Zwłaszcza w takiej pracy, jak moja, gdy zbierasz zeznania lub pracujesz z materiałami wrażliwymi. Nie pracuję jako dziennikarka. Jestem muzealniczką, pisarką, kuratorką. Ufają mi, bo rozumieją, że uzyskane przeze mnie informacje nie zostaną wykorzystane dla clickbaitów.
Ludzie potrzebują zaufania, ale czasami trzeba miesięcy, zanim ktoś zacznie ze mną rozmawiać. Na przykład kiedy po raz pierwszy rozmawiałam z przedstawicielką „Złych Mawek”, miała na sobie maskę i kaptur, a jej głos był skrzypiący, zabawny, komputerowy. Po raz pierwszy ta dziewczyna pokazała twarz dopiero po miesiącach naszej komunikacji. Poza tym nawet wtedy zapytała: „Nie piszesz, prawda?”. Odpowiedziałam: „Nie, nie piszę”.
Gdy zdjęła kaptur, opadły jej bujne, długie włosy. Nie wytrzymałam i wykrzyknęłam: „To naprawdę wróżka!”. A ona się uśmiała: „Ty zupełnie jak rosyjski żołnierz. Oni myślą, że jesteśmy ze służb specjalnych, a my jesteśmy zwykłymi dziewczynami i kobietami”
Ta mawka szczerze przyznała, że boi się tego, czym się zajmuje, lecz nie może stać z boku. Proszę sobie wyobrazić, jaka to niesamowita praca nad sobą, nad swoimi lękami, wartościami. Bardzo trudno kontaktować się z przedstawicielami ruchów oporu, a nawet z poszczególnymi aktywistami. Bo wystarczy jedno niewłaściwe pytanie i kontakt się urywa.
Plakat „Mawki przeciw okupantom”
Jest taka dziewczyna na Krymie, która pisze dziennik online. Mam do niego dostęp i mogę go czytać. To artystka, więc bardzo ciekawie opisuje swoje życie. Na przykład ironicznie opowiada o tym, że kiedy ona i jej przyjaciele planują wyjazd na plażę, wybierają taką, na którą nic nie lata.
Była też historia o przyjaciółce, która zaczęła spotykać się z „idealnym chłopakiem”.
Pewnego razu ta przyjaciółka wspomniała o wydarzeniach w Buczy, a chłopak powiedział, że to fejk. Dostał w twarz i zerwali ze sobą
Ciekawie jest przyglądać się tej dziewczynie, ponieważ całe życie mówi po rosyjsku, ale jest osobą o ukraińskich wartościach – z naszym, typowo ukraińskim, pragnieniem wolności. Pamiętam, jak pisała o referendum, że Putin wychodzi ze wszystkich dziur. Nawet chcąc wypłacić pieniądze z bankomatu, musiałaś obejrzeć filmik o nim. Niedawno pisała, że Rosjanie lubią Trumpa, bo jest „silnoręki”.
Kiedy odzyskamy nasze terytoria z tymi głęboko straumatyzowanymi przez okupację ludźmi, czeka nas ogromna praca nad reintegracją. Dlatego już dziś trzeba rozumieć wyzwania i rzeczywistość, z którą oni się borykają.
Supermoc ukraińskich kobiet
Skąd wziął się pomysł z mawką jako symbolem oporu?
Ten ruch ma trzy założycielki. Uznały, że to jasny i trafny obraz: dziewczyna, niczym mawka, najpierw wabi, a potem wciąga do lasu i łaskocze na śmierć. Ich pierwszy plakat był poświęcony 8 marca i stał się viralem. Widnieje na nim dziewczyna, która bije rosyjskiego żołnierza bukietem kwiatów po łbie. I napis: „Nie chcę kwiatów! Chcę moją Ukrainę!”. Rozklejały go i rozpowszechniały między innymi za pośrednictwem kont na Telegramie. Z tej serii był też plakat z uwodzicielską dziewczyną i napisem:
„Okupancie, nie wiesz, jak skończy się ten wieczór”
„Nie chcę twoich kwiatów! Chcę moją Ukrainę!”
Moim zdaniem to bardzo fajna historia, ponieważ Rosjanie postrzegają młode Ukrainki wyłącznie jako obiekty seksualne, a te nieco starsze lub w ogóle stare nie są dla nich interesujące, chociaż zadania wykonują tam kobiety w różnym wieku. W ich zespole są nawet babcie, które wymyśliły „kuchnię Mawki”: do bibmru dodawały środek przeczyszczający i przynosiły go do jednostek wojskowych, szczególnie podczas rosyjskich świąt. Bo co najbardziej lubi rosyjski żołnierz? Darmowe rzeczy i wódkę. Więc to był strzał w dziesiątkę. Oczywiście, to ogromne ryzyko. Trzeba zdobyć zaufanie, podarować „smakołyki” i szybko zniknąć, by nie zostać zdemaskowaną.
Kim są kobiety, które stają się „Złymi Mawkami”?
Kimkolwiek. Jedyne, co je łączy, to to, że nie są obojętne. Czasami przychodzą do społeczności, żeby porozmawiać, wyrzucić coś z siebie, bo nie mają z kim się tym podzielić. Myślę, że to przede wszystkim kobiety, które potrzebują wolności i wyboru.
Jedynym formalnym wymogiem, który łączy wszystkie te ruchy, jest to, że nie angażują nieletnich. I to też odróżnia je od Rosjan, którzy – przeciwnie – polują na naszych nastolatków, przede wszystkim tych z problemami
Rosjanie działają według znanego schematu. Najpierw dają proste zadanie i niewielkie, ale namacalne pieniądze. Młody chłopak lub dziewczyna dają się złapać na haczyk. Ukraińskie ruchy oporu tak nie postępują. Do pokojowego oporu potrzeba niewiele: chęci, wyobraźni i odrobiny fantazji, by wymyślić coś, co można zrobić. A także godności, gdy zadajesz sobie pytanie: „Kto, jeśli nie ja?”. Dziś „Złe Mawki” są obecne na wielu okupowanych terytoriach. Nawet z Rosji pojawiły się osoby chętne do przyłączenia się do ruchu, ale z jakiegoś powodu nie są przyjmowane (śmiech).
„Tu nie miejsce na rosyjskie wybory”
Jaką rolę odgrywa przywództwo kobiet w ruchu oporu?
Ogromną.
W walce z takim wrogiem jak „ruski mir”, który nie uznaje i nie akceptuje roli kobiet, to właśnie kobiety stają się dodatkową supermocą
W czasie wojny to na kobiety spada większość obowiązków domowych i odpowiedzialność za inne wrażliwe grupy: dzieci, osoby starsze, chore, weteranów. Dzieje się tak pomimo tego, że wiele kobiet jest również na froncie i coraz bardziej wykazują się jako utalentowane wojowniczki. Nasze kobiety potrafią wszystko. Jeśli dla wroga wyglądasz jak osoba, które nie potrafi nic zrobić, to jest to twój atut, którego nie można lekceważyć.
Cyberpartyzanci albo niesamotni w sieci
Co odróżnia obecną wojnę od wojen z przeszłości?
Cyfryzacja. Dlaczego wróg tak rzadko zatrzymuje uczestników „niewidzialnych” ruchów oporu? Bo cały system opiera się na anonimowych czatach. Na przykład kto jest liderem „Żółtej wstążki”? Nie ma jednego lidera.
Nawet jeśli gdzieś ktoś wypadnie z obiegu, działalność ruchu nie zatrzymuje się. Można zabić człowieka, charyzmatycznego przywódcę, inspiratora, ale nie można zabić idei, która jednoczy
Ta wewnętrzna genetyczna anarchiczność i skłonność do tworzenia poziomych powiązań jest kolejną naszą supermocą i podstawą społeczeństwa obywatelskiego. Zbudowaliśmy państwo w państwie, które przejmuje znaczną część funkcji państwowych. Tak, jest niedoskonałe i nigdy nie będzie idealne, ale działa.
Symbol ruchu „Żółta wstążka”
Natomiast co do cyfryzacji operacyjnej: wcześniej musiała być jakaś kryjówka, w której chowało się różne rzeczy. Teraz ta „dziupla” znajduje się w sieci, dzięki czemu wszystko stało się znacznie bezpieczniejsze.
Jak na przykład odbywa się dystrybucja gazety samizdatowej? Otóż rozpowszechniana jest makieta, z której usunięto wszystkie ślady cyfrowe: do czatu wysyłany jest plik w formacie PDF. Kto ma w domu drukarkę — drukuje i roznosi gazetę. Jedna z zasad brzmi: jeśli widzisz niebezpieczeństwo – natychmiast wyrzuć gazety lub plakaty; nie ma na nich żadnych śladów. Oczywiście zdarzają się prowokatorzy, którzy chcą dostać się do ruchu. Dlatego jeśli ktoś koniecznie chce spotkać się fizycznie, żaden aktywista się na to nie zgodzi. Nikt nie jest zainteresowany tym, by się odsłonić.
A nawet jeśli złapią cię z plakatami i zapytają: „Skąd to masz?”, szczera odpowiedź będzie brzmiała: „Znalazłem w Internecie”. „A kto jest twoim kuratorem?” „Nie ma żadnego kuratora”. Nie możesz nikogo „wydać”, bo nigdy go w życiu nie widziałeś
Co daje ludziom siłę, by stawiać opór nawet w najniebezpieczniejszych warunkach?
Też mnie to ciekawi. Mieszkam w Londynie od 2017 roku, ale od początku wojny w Ukrainie spędzam więcej czasu niż w Wielkiej Brytanii. Mogłabym „żyć spokojnie” i nigdzie nie jeździć, tym bardziej że mam nieletnią córkę. Ale nie potrafię. Wydaje mi się, że to właśnie ta grupa ludzi potrzebuje tego najbardziej. A takich ludzi od czasu wybuchu wojny na pełną skalę jest coraz więcej.
Nawet w przypadku diaspory widać, jak bardzo wzrosła potrzeba przynależności. Przed wybuchem wojny w Londynie były 2 czy 3 filie sobotniej szkoły ukraińskiej. Dzisiaj jest ich już 13. Przychodzą między innymi ci, którzy mieszkają tu od dawna, lecz wcześniej nie mieli potrzeby wyrażania swojej tożsamości. Teraz ta potrzeba jest bardzo ważna. To wszyscy nasi przyszli ambasadorzy i adwokaci interesów Ukrainy na świecie.
Pewna znajoma dziennikarka opowiadała mi, jak musieli wywieźć spod okupacji rodziców jednego z aktywistów. Po przejściu przez ostatnią blokadę zatrzymali się na pierwszej stacji benzynowej. Wracając z toalety, kobieta rozpłakała się. „Jak nisko upadliśmy” – powiedziała. Wstrząsnęło nią to, że w toalecie było światło i pachniało, że był papier toaletowy i mydło w płynie.
Pochodziła z Doniecka, który w 2012 roku był jednym z najbogatszych miast Ukrainy. „Ruski mir” przyniósł mu upadek
Gdy zaczęła się wojna, siedziałem na wiśni
W jaki sposób okupanci próbują kontrolować przestrzeń informacyjną? I jak nasi ludzie to obchodzą?
Sytuacja jest naprawdę napięta, ponieważ wróg kontroluje komunikację ludzi za pośrednictwem dostawców Internetu. Nawet jeśli długo siedzisz na Zoomie, może to być dla nich lampka ostrzegawcza. Na razie nie ma więc lepszego rozwiązania niż płatny VPN.
No i oczywiście nie należy zapominać o podstawowych zasadach higieny informacyjnej. Zawsze trzeba mieć dwa telefony – domowy i ten na ulicę. Do komunikacji należy używać Signala na domowym. Porozmawiałeś – skasuj. Dodatkowo zawsze musisz mieć przykrywkę. Oznacza to, że należy dodać do telefonu np. „Moskiewskiego Komsomolca” i inne rosyjskie kanały telegramowe. Telefon nie może być „sterylny”, bo to od razu wzbudzi podejrzenia. Trzeba również wiedzieć, gdzie i co można czytać, a czego i gdzie nie. I jak czyścić historię wyszukiwania.
W niektórych regionach nie ma w ogóle dostępu do internetu. Jest taka autorka „Dzienników z Ługańska”, która, by coś opowiedzieć, specjalnie jedzie do Ługańska, bo w jej miejscowości nie ma żadnego połączenia.
Trójząb, herb Ukrainy, na skale w tymczasowo okupowanym przez Rosję ukraińskim Krymie
Jaki czyn albo historia najbardziej Panią poruszyły?
Są historie, które rozdzierają człowieka emocjonalnie. Na przykład pewna kobieta długo nie wyjeżdżała z okupowanego Mariupola, ponieważ miała obłożnie chorego męża. Kiedy zmarł, sama pochowała go na podwórku. Opowiadała, że w tamtej chwili nawet nie płakała. Rozpłakała się dopiero wtedy, kiedy wyjechała z terytoriów okupowanych i na Zaporożu usłyszała piosenkę „Nie mam domu”.
Kiedyś w muzeum „Terytorium Terroru” realizowaliśmy projekt „Utracon? dzieciństwo” – o tych, którzy jako dzieci zostali deportowani do Kazachstanu i na Syberię. Był wśród nich pan Stepan, który opowiadał: „Gdy zaczęła się II wojna światowa, siedziałem na wiśni...”. A teraz, w 2022 roku, w ośrodku dla uchodźców w Warszawie rozmawiam z chłopcem z Chersonia. I on mi mówi: „Gdy zaczęła się wojna, siedziałem na wiśni...”. To było jak rażenie prądem! Minęło prawie sto lat, a tu masz pana Stepana, mężczyznę prawie dziewięćdziesięcioletniego, który przeżył deportację i wrócił – i tego chłopca, który mówi te same słowa.
W takich chwilach rozumiesz, że nic się na świecie nie zmienia. I zaczynasz silniej odczuwać swoją odpowiedzialność za to, by wszystko to zostało udokumentowane i nigdy więcej się nie powtórzyło
Albo historia Tetiany Tipakowej z Chersonia, która otwarcie opowiada o torturach. Przed inwazją zajmowała się działalnością turystyczną, nigdy nie była aktywistką społeczną. Ale kiedy przyszli Rosjanie, stanęła na czele pokojowych protestów. Z tego powodu zabrano ją „do piwnicy” i poddano torturom. Rosjanie chcieli, żeby nagrała film z przeprosinami i zaczęła dla nich pracować, organizując protesty na rzecz „ruskiego miru”. Przypomniała sobie film o izraelskiej armii, w którym powiedziano: „Kiedy jesteś w niewoli, masz jedno zadanie – przetrwać”. Wyczerpana zgodziła się na nagranie z przeprosinami, a oni założyli jej worek na głowę i gdzieś ją zawieźli. Potem powiedzieli: „Zrób dziesięć kroków”. Pomyślała, że zostanie rozstrzelana.
Kiedy opowiadała o tych dziesięciu krokach, wydawało mi się, że przeszłam je razem z nią. Czekała na rozstrzelanie, lecz nic się nie działo. Nie wie, ile czasu tak stała. W końcu odważyła się zdjąć worek i zobaczyła, że porzucono ją gdzieś na polu. Pieszo dotarła do domu, gdzie czekała na nią córka, która przedostała się do okupowanego miasta z zagranicy, gdy tylko dowiedziała się o zaginięciu matki. Siadając do obiadu, Tetiana zobaczyła w oknie ten sam samochód, który wywiózł ją na tortury. Natychmiast zorientowała się w sytuacji i siłą wyprowadziła oszołomioną córkę za drzwi, głośno mówiąc: „Podziękuj mamie za jedzenie, które mi przekazała”. Tak uratowała swoje dziecko.
Norymberga 2, czyli iluzja
Czy zeznania ocalałych mogą stać się podstawą dla przyszłych trybunałów na wzór procesu norymberskiego?
By zebrać materiały do procesu takiego jak w Norymberdze, trzeba mieć pełną informację o poszczególnych przypadkach. Zajmują się tym organizacje praw człowieka. Jeśli jest jakaś osoba gotowa złożyć pełne zeznania, kierujemy ją dalej. Bo naszym zadaniem jako muzeum jest zachowanie historii środowiska muzealnego w czasie wojny, a jako projektu „Niewidzialna siła” – utrwalenie informacji o ruchach pokojowego oporu. Nie da się ogarnąć wszystkiego, zawsze trzeba mieć jakiś punkt skupienia. Ale wszyscy ze sobą współpracujemy.
Przez prawie 8 lat pracowałam w siedzibie PEN International i sceptycznie podchodzę do wszystkich tych trybunałów.
Tysiące udokumentowanych przypadków gwałtów jako zbrodni wojennych na Bałkanach. Małe Kosowo – 20 000 przestępstw seksualnych. I wie pani, ile osób zostało skazanych? Jedna
Na dodatek ta sprawa przez lata wisiała w sądzie apelacyjnym. Wszystko na ten temat. Dlatego nie wierzę w sprawiedliwy międzynarodowy sąd nad wrogiem.
Najlepszą zemstą jest siła i szczęśliwe, pełne, bezpieczne życie. Jednocześnie należy starać się przełamać ten schemat „międzynarodowej bezodpowiedzialności” i doprowadzić sprawy do Hagi, pamiętając jednak, że to nie jest panaceum.
Świat zna wiele szczegółów naszej wojny, ale zamiast efektu, na który liczymy, mamy sytuację, w której z powodu natłoku negatywnych informacji ludzie odwracają się od tematu wojny. Co można z tym zrobić?
Przede wszystkim musimy zrozumieć, że nasza wojna nie jest jedyną na świecie. Obecnie trwa około 30 konfliktów zbrojnych. Twierdzenie, że „jesteśmy najbiedniejsi” w pokoju, w którym siedzą też Izrael, Palestyna, Syria, Jemen, Sudan, Mjanma, Wenezuela itp., nie jest najlepszą strategią. Trzeba pomyśleć, co możemy zaoferować światu.
A jesteśmy właściwie jedynymi na świecie, którzy mają tak duże doświadczenie w prowadzeniu współczesnej wojny na taką skalę w terenie miejskim i nie tylko. I realnie wyszkoloną w prawdziwych działaniach bojowych armię
Co robić? Na początek sami powinniśmy przejść takie „dekolonizacyjne rozpakowywanie” i zrozumieć, na ile jesteśmy... obiektywnie fajni (śmiech). I przekazywać innym, że jesteśmy pełnoprawnymi partnerami. Nie tylko ofiarami, ale także bojownikami, zwycięzcami. Profesjonalnymi „ocalałymi” (angielskie „survivor” podoba mi się nawet bardziej). Tak się złożyło, że mamy nieodpowiedniego i chorego sąsiada. Ale dzięki partnerom możemy budować współpracę na wszystkich poziomach – od baletu po szkolenia wojskowe. Na razie mamy na to zasoby.
Wszystko w tej sali sądowej w Batumi wydaje się zaprojektowane, by oddzielać i uciszać. Przede wszystkim gruba, szklana przegroda, za którą posadzono Mzię Amaglobeli. Ma 50 lat, a jej życie to historia walki o wolne media w Gruzji. Ubrana jest w prostą, błękitną koszulę, z rękami skrzyżowanymi na piersi, patrzy prosto przed siebie spokojnym wzrokiem. Jest założycielką Batumelebi i Netgazeti – niezależnych mediów, które od dziesięcioleci (Batumelebi od 1999 roku, a internetowe Netgazeti od 2010) pełnią rolę strażników demokracji, patrząc władzy na ręce. To właśnie ta rola – strażniczki demokracji – uczyniła z niej cel.
Po drugiej stronie szyby, w pierwszych rzędach, siedzi dyplomatyczna Europa – ambasador Niemiec Peter Fischer, ambasador Francji Shéraz Gasri, a obok nich austriacka europosłanka Lena Schilling. Jej biała koszulka jest jawnym aktem solidarności – widnieje na niej twarz Mzii i hasło „FIGHT BEFORE IT’S TOO LATE”.
Jak doszło do tego, że jedna z najbardziej szanowanych dziennikarek w kraju znalazła się w centrum międzynarodowego incydentu, oskarżona o napaść, za którą grozi jej siedem lat więzienia? Odpowiedź leży w chaotycznych wydarzeniach jednego wieczoru. Wieczorem 11 stycznia 2025 roku przed komendą policji w Batumi trwał protest. Mzia Amaglobeli została po raz pierwszy aresztowana za przyklejenie na budynku naklejki informującej o planowanym strajku. Było to drobne wykroczenie administracyjne, po którym zwolniono ją po około dwóch godzinach. Nie odjechała. Została na miejscu, a atmosfera przed komendą gęstniała z każdą chwilą. Gdy policja zaczęła brutalnie aresztować kolejnych demonstrantów, w tym jej znajomych, sytuacja wymknęła się spod kontroli. W samym środku chaosu doszło do bezpośredniej konfrontacji Mzii z szefem batumskiej policji, Iraklim Dgebuadze. Według relacji świadków i prawników, funkcjonariusz nawet nie próbował uspokoić sytuacji. Wręcz przeciwnie – miał wielokrotnie obrażać i ubliżać dziennikarce.
Organizacja Amnesty International poinformowała o istnieniu nagrań, które mają dokumentować, jak Dgebuadze kieruje w jej stronę groźby o charakterze seksualnym.
W odpowiedzi na te ataki słowne, Mzia Amaglobeli spoliczkowała szefa policji. Wiele źródeł, w tym Transparency International Georgia, podkreśla, że uderzenie było "symboliczne" i "pozbawione siły wystarczającej do wyrządzenia krzywdy". Reakcja państwa była natychmiastowa i bezwzględna. Amaglobeli została ponownie aresztowana, tym razem pod ciężkim zarzutem napaści na funkcjonariusza. Według relacji jej prawników, na komisariacie była ofiarą dalszego złego traktowania ze strony Dgebuadze, który miał na nią pluć, a jej samej przez wiele godzin odmawiano dostępu do toalety i adwokata.
Z celi, do której trafiła tamtej nocy, i gdzie rozpoczęła 38-dniowy strajk głodowy, jej odpowiedź nadeszła nie jako prośba, lecz jako deklaracja. W liście z 20 stycznia napisała: „Powód, dla którego jestem dziś oskarżona, jest bezpośrednią konsekwencją represyjnych, zdradzieckich i brutalnych procesów, które toczą się od roku [...] Nie ugnę się przed tym reżimem; nie będę grać według jego zasad. [...] Istnieje coś większego niż samo życie –Wolność!”. Jej wezwanie – „Walczcie, zanim będzie za późno” – stało się mottem ruchu oporu.
Tłem tych słów jest ostry polityczny konflikt. Rząd partii Gruzińskie Marzenie, założonej przez oligarchę Bidzinę Iwaniszwilego, jest oskarżany o realizowanie interesów Rosji. Wysocy rangą politycy partii rządzącej publicznie nazywają Mzię „zagranicznym agentem”, używając retoryki znanej z ustawodawstwa Kremla, co w dokumentach sprawy opisano jako element „rosyjskiej wojny hybrydowej”.
W odpowiedzi na to ruszyła globalna fala solidarności. Wsparcie napłynęło od ponad 90 organizacji, od potężnych graczy jak Amnesty International i Clooney Foundation for Justice, po bardziej wyspecjalizowane, jak Towarzystwo Dziennikarskie z Warszawy czy założyciel Knight Center for Journalism in the Americas, Rosental C. Alves. Do apeli o jej uwolnienie dołączyły laureatki Pokojowej Nagrody Nobla, Maria Ressa i Shirin Ebadi. Obrazy tej solidarności obiegły świat: Ressa trzymająca koszulkę z twarzą Mzii; ta sama Mzia, siedząc w ławie oskarżonych, trzyma egzemplarz książki Ressy „Jak stawić czoła dyktatorowi”; europosłowie w Brukseli rozwijający wielką, pokrytą podpisami gruzińską flagę.
Nawet zza krat, Mzia nie przestawała myśleć o misji. W nagraniu na Dzień Wolności Prasy mówiła o obowiązku dziennikarzy w świecie „botów, trolli, propagandy i oligarchów”. Wzywała gruziński biznes i obywateli do wspierania wolnych mediów, by nie zostały „same w starciu z Rosją i autorytarnym reżimem, który realizuje jej (Rosji) interesy”.
Punkt zwrotny nadszedł 28 kwietnia. Gdy sąd po raz kolejny odrzucił wniosek o uchylenie aresztu, Mzia Amaglobeli wstała i zwróciła się bezpośrednio do sędziego. Jej słowa, spokojne i precyzyjne, były ostateczną odpowiedzią na zarzuty.
„Jeśli nie będę w więzieniu, wiem dokładnie, co zrobię. Nie popełnię przestępstwa, bo nie jestem przestępcą”. Zrobiła krótką pauzę. „Jednakże zrobię wszystko, co w mojej mocy, by wspierać europejską integrację kraju, wolność słowa i wolność wypowiedzi – naprawdę to zrobię. A jeśli to jest uważane za przestępstwo, to być może powinnam pozostać w więzieniu”.
Kaja Puto: – Historia pokazuje, że wojna to okazja do emancypacji kobiet. Podczas drugiej wojny światowej europejskie kobiety zaczęły pracować w branżach zdominowanych wcześniej przez mężczyzn, np. na kolei czy w przemyśle zbrojeniowym. Czy coś podobnego obserwujemy teraz również w Ukrainie?
Lilia Faschutdinowa: – Zdecydowanie. W branżach zdominowanych dotychczas przez mężczyzn brakuje rąk do pracy, zatrudnia się w nich więcej kobiet. Wynika to z tego, że wielu mężczyzn walczy na froncie, a tysiące straciły już na nim życie. No i niektórzy rezygnują z pracy, bo ukrywają się przed mobilizacją.
Coraz więcej kobiet można spotkać za kierownicą autobusu czy ciężarówki, w kopalni czy na budowie. Nie nazwałabym tego jednak emancypacją. Kobiety w Ukrainie są aktywne zawodowo już od czasów ZSRR, bo wtedy praca była obowiązkowa. Po jego rozpadzie płace okazały się zbyt niskie, by przeżyć z jednej pensji. Widzę to więc inaczej: wojna sprawiła, że społeczeństwo stało się bardziej otwarte na to, by kobiety odgrywały na rynku pracy bardziej zróżnicowane role.
Działa to również w drugą stronę, bo niektórzy mężczyźni podjęli pracę w branżach zdominowanych przez kobiety, na przykład w szkolnictwie. To ich chroni przed wojskiem, ponieważ nauczyciele zaliczani są do profesji o znaczeniu krytycznym dla państwa i nie są mobilizowani. Nie jest to może najszlachetniejsza motywacja, ale pewnie po wojnie część tych nauczycieli zostanie w zawodzie. A zatem może to pozytywnie wpłynąć na równowagę płci w kadrach ukraińskich szkół.
A jak to wygląda w polityce? Kobiety odgrywają ogromną rolę w ukraińskim środowisku wolontariuszy, którzy wspierają wojsko oraz instytucje państwowe. To środowisko cieszy się zaufaniem społeczeństwa, co po wojnie może przekuć się na sukcesy polityczne. Czy na horyzoncie widać już jakieś nowe liderki?
Z pewnością po zakończeniu wojny pojawią się w polityce nowe twarze i będą wśród nich wolontariusze. Nie jestem jednak przekonana, że będą to przede wszystkim kobiety. Społeczeństwo jest świadome, jak ogromny jest ich wkład w wolontariat – że pomagają w zbieraniu pieniędzy na sprzęt wojskowy, medyczny i tak dalej. W zbiorowej wyobraźni utrwalił się pewien obraz wolontariuszki: starszej kobiety, która wyplata siatki maskujące dla żołnierzy. Jednak zazwyczaj ona pozostaje bezimienna. W mojej opinii najbardziej rozpoznawalni wolontariusze to mężczyźni. To oni najczęściej otrzymują nagrody, udzielają wywiadów, to ich twarze są znane.
Spytałam ostatnio moich znajomych, czy potrafią wymienić nazwiska wolontariuszek. Mało kto był w stanie. A Serhija Prytułę czy Wasyla Bajdaka kojarzy każdy. Wojna, nie wojna – kobietom jest trudniej o rozpoznawalność
Jednak tendencja dotycząca aktywizacji kobiet w ukraińskiej polityce jest wzrostowa. W latach 2000. kobiety stanowiły mniej niż 10 proc. członków parlamentu, obecnie jest ich tam już ponad 20 proc. Być może wzmocnią to wprowadzone w 2019 roku parytety na listach wyborczych. Nie mieliśmy okazji tego sprawdzić, bo z powodu rosyjskiej inwazji od tamtego czasu nie było wyborów, nie licząc samorządowych.
Worki z piaskiem chronią budynki publiczne w centrum Kijowa przed rosyjskim ostrzałem, 7 czerwca 2022 r. Zdjęcie: AP Photo/Efrem Łukacki, APTOPIX
Parytety wprowadzono, by zbliżyć ukraińskie prawo do unijnych standardów w kwestii praw kobiet. To argument, który wciąż jest przekonujący dla ukraińskiego społeczeństwa?
Tak. Ukraińcy mają zazwyczaj idealistyczne wyobrażenie o Zachodzie i chcą zostać jego częścią. To ułatwia promocję progresywnych wartości. Tolerancja wobec osób LGBTQI+ rośnie – jak się zdaje, w przypadku wielu Ukraińców właśnie z tego powodu, że chcą być Europejczykami. I nie chcą być tacy jak Rosjanie, którzy prześladują osoby homoseksualne, a jednocześnie dekryminalizują przemoc domową.
Omówiłyśmy pozytywne tendencje, które dają nadzieję na postęp w kwestii praw ukraińskich kobiet. Niestety wojna niesie w tej sprawie również zagrożenia.
Co masz na myśli?
Istnieje ryzyko, że gdy mężczyźni wrócą z wojny, będą tak czczeni, że od kobiet będzie się wymagało, by im wszystko wybaczać, okazywać wdzięczność, rodzić im dzieci – i to w jeszcze większym stopniu niż dotąd. W tradycyjnym wyobrażeniu kobieta to berehynia, opiekuńcza bogini, męczennica, która cierpliwie znosi wszystkie trudy życia rodzinnego.
W pokoleniu moich rodziców wiele kobiet trwało przy swoich mężach, choć nadużywali alkoholu. Swoje decyzje nazywały troską i odpowiedzialnością
W Polsce to „matka Polka”, która „niesie swój krzyż”. Na szczęście ten model odchodzi w przeszłość.
W Ukrainie też już zaczął odchodzić. Ale potem przyszła wojna i sprawy się pokomplikowały. Mężczyznom, którzy wracają z wojny, trudno wrócić do rzeczywistości. Doświadczyli śmierci i okrucieństwa, wielu z nich cierpi na zespół stresu pourazowego, niektórzy stosują przemoc.
Do tego dochodzą zerwane więzi. Długie miesiące na froncie sprawiają, że nierzadko czujesz silniejszą więź z kolegami z okopu niż ze swoją rodziną. Po powrocie to może namieszać w relacji z żoną. Pojawia się nieufność i zazdrość, podejrzenia w stylu: „Zdradzałaś, gdy mnie nie było”. Znam przypadki mężczyzn, którzy na początku wojny chcieli, by ich kobiety wyjechały za granicę, a teraz traktują je z tego powodu jak zdrajczynie.
Trudno mi o tym mówić. Jestem dozgonnie wdzięczna wszystkim żołnierzom, którzy bronią mojego kraju. Jeśli w wyniku tego doświadczenia zachowują się niewłaściwie – wiem, że to nie ich wina. Pęka mi serce, gdy myślę o tym, co wycierpieli.
To wina Rosji, która napadła na wasz kraj.
Tak, to wina agresora. Ale my, Ukraina, nie możemy pozwolić, by ich cierpienie wywoływało dodatkowe cierpienie kobiet i dzieci. Wszyscy cierpimy, mężczyźni i kobiety, wielu z nas będzie miało problemy psychiczne do końca życia.
Wojna odciśnie swoje piętno również na kolejnych pokoleniach. Zadaniem ukraińskiego państwa, a także ukraińskiego społeczeństwa, jest łagodzić te fatalne skutki
Jak państwo może pomóc weteranom?
Pomoc weteranom to jedno – im potrzebne jest wsparcie psychologiczne, a także kompleksowe programy wsparcia powrotu do cywilnego życia. Dla jednych świetnym rozwiązaniem będzie dotacja na otwarcie biznesu (takie programy już funkcjonują), inni potrzebują pomocy w znalezieniu pracy. Nie można dopuścić do tego, by weterani wojenni siedzieli w domu bezczynnie. Dotyczy to również tych, którzy na froncie stali się niepełnosprawni.
Jednak wsparcie potrzebne jest również rodzinom. Po powrocie żołnierza z wojny spada na nie ogromny ciężar. Nie wiadomo, czego się spodziewać, jak na to reagować. Uważam ponadto, że do kobiet powinna zostać skierowana kampania w rodzaju: „Masz prawo odejść, nawet jeśli twój mąż jest bohaterem”. Nic nie uzasadnia życia ze sprawcą przemocy.
Nie boisz się, że taka kampania mogłaby być odebrana negatywnie? Już w czasie wojny Ukrzalyznica, ukraińska kolej, wprowadziła w nocnych pociągach przedziały tylko dla kobiet. To wywołało złość wielu mężczyzn: „To my narażamy dla was życie, a wy robicie z nas drapieżców?”
Oczywiście, że to się spotka ze sprzeciwem. Nie tylko mężczyzn, ale również kobiet, w tym tych, których mężowie walczą lub wrócili już z frontu. Już dziś bardzo trudno rozmawiać o wielu problemach w armii – wdzięczność dla żołnierzy sprawia, że stają się one tematami tabu. Jednak jeśli chcemy faktycznie być europejskim państwem prawa, musimy nauczyć się znajdować rozwiązania również tych niewygodnych problemów.
Kobieta i jej córka czekają na pociąg, próbując opuścić Kijów, 24 lutego 2022 r. Zdjęcie: AP Photo/Emilio Morenatti, APTOPIX
Jakie problemy masz na myśli?
Na przykład molestowanie seksualne w armii. Nie mówię, że to powszechny problem, ale takie przypadki się zdarzają i należy je potępiać. Gdy na początku rosyjskiej inwazji ofiara takiej przemocy powiedziała o swoich doświadczeniach publicznie, niektórzy reagowali bardzo krytycznie. Zarzucali jej dyskredytowanie ukraińskich sił zbrojnych, insynuowali, że przecież kobiety po to idą do wojska, by znaleźć faceta. Na szczęście po trzech latach pełnoskalowej wojny jest już nieco łatwiej mówić o problemach. Nie cenzurujemy samych siebie, jak na początku.
Jednak ogólnie sytuacja ukraińskich żołnierek od 2014 roku się poprawiła.
Tak, zdecydowanie. Wcześniej prawie w ogóle nie mogły zajmować stanowisk bojowych. Walczyły na froncie, ale oficjalnie były np. kucharkami. Dziś takie przypadki to wyjątki. Ukraińskie żołnierki doceniane są również na poziomie symbolicznym – obchodzony 1 października Dzień Obrońców Ukrainy został przemianowany na Dzień Obrońców i Obrończyń Ukrainy. Ministerstwo Obrony docenia wkład żołnierek w obronę kraju, a medialne opowieści o tym, że „piękne panie umilają nam służbę”, słychać już na szczęście bardzo rzadko. Jednak kobietom w armii wciąż ciężko awansować na wysokie stanowiska.
Poważny problem mają też żołnierki w związkach homoseksualnych. Bo one nie są uznawane przez ukraińskie państwo. Kiedy twoja partnerka zostanie ranna lub trafi do niewoli, nie dowiesz o tym. Kiedy zginie, nie możesz zobaczyć jej ciała.
Gdy umrze biologiczna matka , jej partnerka nie ma do dziecka żadnych praw. To dotyczy również homoseksualnych żołnierzy, tyle że w związkach lesbijskich wychowuje się więcej dzieci
No dobrze, ale koniec końców to mężczyźni w armii są bardziej dyskryminowani – w przeciwieństwie do kobiet są wcielani do niej przymusowo. A zatem odbiera się prawo do życia i zdrowia, podstawowe prawo człowieka…
To narracja, którą często słyszę od obcokrajowców. Irytuje mnie to, tak samo jak mówienie naszym obrońcom, że „zabijanie ludzi jest złe”. Oczywiście, że jest złe, ale co powinniśmy zrobić? Tym, którzy nie doświadczają na co dzień zagrożenia życia, łatwo teoretyzować i krytykować nasze decyzje, a trudniej – zaproponować alternatywne rozwiązania. Powinniśmy poddać się Rosji? Albo wysłać wszystkich na front? Losować, który z rodziców trafi do wojska? Jak chronilibyśmy wówczas dzieci i osoby starsze? Kto by pracował, żeby gospodarka funkcjonowała?
Ochotniczki z oddziału „Czarownice z Buczy”, która zestrzeliwuje rosyjskie drony, na szkoleniu bojowym, 3 sierpnia 2024 r. Zdjęcie: AP Photo/Efrem Łukacki
Kobiety w przeciwieństwie do mężczyzn mogły też legalnie opuścić Ukrainę.
To z kolei ogromne wyzwanie dla ukraińskiego siostrzeństwa. Między kobietami, które wyjechały, a tymi, które zostały, powstało napięcie. Niektóre z nas zarzucają sobie nawzajem: „Zostawiłaś swój kraj w potrzebie, uciekłaś, zdradziłaś nas”. Albo: „Zostałaś, niszczysz życie swoim dzieciom”.
To dla mnie bardzo przykre. Sądzę, że każdy ma prawo podjąć decyzję, którą uważa za najlepszą dla swojej rodziny. To tragiczny wybór, bo każda decyzja jest z jakiegoś powodu zła. To napięcie szkodzi Ukrainie, ponieważ niektóre z uchodźczyń nie będą chciały z tego powodu wrócić do domu. Znam kobiety, które wyjechały, a ich rodziny przestały z nimi rozmawiać.
I nie przyjmą ich z powrotem?
Myślę, że gdy wojna się skończy, te napięcia wygasną, ludzie zaczną żyć nowym życiem. Ale dla wielu uchodźczyń to będzie argument, by nie wracać do Ukrainy.
Boisz się, że negatywne dla praw ukraińskich kobiet skutki wojny przeważą nad pozytywnymi?
Nie wiem. Jestem optymistycznie nastawiona, mam nadzieję, że przeważą pozytywne. Ale szanse na to oceniam na pół na pół.
Jak wojna zmieniła Ciebie jako feministkę?
Przed wybuchem pełnoskalowej wojny powiedziałabym, że przede wszystkim jestem kobietą. Nie było dla mnie nic ważniejszego, jeśli chodzi o moją tożsamość. Dziś mówię, że jestem Ukrainką. Wojna sprawia, że narodowość łączy nas bardziej niż cokolwiek innego. Jeśli nie znasz wojny, nigdy tego nie zrozumiesz.
Lilija „Lila” Faschutdinowa – feministka i działaczka na rzecz praw człowieka z dziesięcioletnim doświadczeniem w pracy w społeczeństwie obywatelskim, programach przeciwdziałających dyskryminacji i promujących równouprawnienie płci. Uzyskała licencjat z filologii na Sorbonie oraz tytuł magistra w dziedzinie praw człowieka na Uniwersytecie Padewskim. Pracowała z syryjskimi uchodźcami w Turcji, z przesiedleńcami wewnętrznymi w Ukrainie, osobami z HIV, osobami LGBTQI+ oraz kobietami. Obecnie mieszka we Lwowie, gdzie w międzynarodowej organizacji humanitarnej pracuje nad projektem wzmacniającym pozycję kobiet.
O tym, że wojna zmienia wszystkich, psycholog wojskowy Andrij Kozinczuk – weteran ATO, a obecnie zastępca dowódcy roty inżynieryjno-saperskiej ds. wsparcia moralno-psychologicznego w 67 brygadzie zmechanizowanej – wie lepiej niż ktokolwiek inny. O tym, czego naprawdę potrzebują żołnierze, o strachu, traumach, szaleństwie i skutkach przemęczenia opowiedział w rozmowie z serwisem Sestry.
Andrij Kozinczuk. Zdjęcie: archiwum prywatne
Saper może bać się min, dowódca – odpowiedzialności
Natalia Żukowska: – Po co na wojnie psycholog? Jakie są Pana obowiązki?
Andrij Kozinczuk: – Psycholog pracuje tam, gdzie są ludzie. Jednym z naszych zadań jest diagnozowanie stanu moralno-psychicznego żołnierzy. Ważne jest również ustalenie, czy między żołnierzami panuje zgoda – zwłaszcza między tymi, którzy mają wyruszyć na misję bojową. Bo dwie osoby mogą być w doskonałym stanie moralno-psychicznym, ale nienawidzą siebie nawzajem i nie będą w stanie normalnie razem służyć. Może między nimi być konflikt pokoleniowy, konflikt interesów, mogą się kłócić na tematy polityczne.
Naszym zadaniem jest zapobieganie załamaniom. W takich przypadkach idziemy do dowódcy i mówimy: „Prognoza jest taka, że oni tego zadania nawet nie zaczną wykonywać. Nie tylko go nie wykonają – możemy ponieść straty”. Zazwyczaj w takich przypadkach, jeśli to możliwe, dokonujemy zmian w składzie grupy bojowej.
Pracujemy również z ludźmi, którzy niedawno doświadczyli silnego stresu. Na przykład ktoś był pod ostrzałem, doznał wstrząsu, zginął któryś z jego bliskich. No i nasze ulubione: upił się, pokłócił się z żoną, ona go zostawiła, więc on myśli o ucieczce...
Jako psycholog pracuje Pan na wojnie od 2014 roku. Jak zmieniły się w tym czasie problemy, z którymi najczęściej borykają się żołnierze?
Po pierwsze, wtedy nie było takiej intensywności walk. Wojna stała się znacznie bardziej dynamiczna i nagła. Do 2022 roku istniało pojęcie rotacji. Urlop wynosił 30 dni, a nie 15. Jeszcze w 2022 roku bardzo wielu żołnierzy wysłało swoje żony i dzieci za granicę. A po roku niektóre kobiety mówiły swoim mężom: „To wspaniale, że jesteś bohaterem wojennym, ale znalazłam sobie normalnego mężczyznę. Nie mogę tak dalej żyć”.
Po drugie – nas, psychologów, jest już znacznie więcej. Tyle że stosunek wyższego dowództwa do nas przez te wszystkie lata się nie zmienił. Nikt nie traktuje nas poważnie, a to nas irytuje.
Za to zmieniło się nastawienie żołnierzy do wojny. Są tacy, którzy traktują ją już jak pracę, sposób na życie. Człowiek przyzwyczaja się do systemu. Nieważne, jak bardzo jesteś introwertyczny – tutaj nie będziesz sam. Zawsze znajdziesz wsparcie.
Tu jesteś potrzebny, nawet jeśli nie umiesz walczyć. Żaden z nas nie urodził się komandosem, ale każdy może być na wojnie przydatny
Mamy u siebie kucharza, który był szefem kuchni w restauracji. Nie walczy na froncie, ale gotuje bosko. Dla 200 osób. Jest też informatyk, projektant, modelarz, sołtys... Wszyscy tutaj robią coś pożytecznego.
„Są tacy, którzy traktują już wojnę jak pracę, sposób na życie”
Niewielu zwraca się o pomoc samodzielnie. Zazwyczaj problemy pojawiają się podczas zwykłej rozmowy. Można je podzielić na bojowe i niebojowe.
Problemy bojowe to strach, niepewność, niepokój. Jednym z najtrudniejszych traumatycznych wydarzeń jest dla żołnierzy niewola. Bo tam tracisz prawo do wszystkiego, nawet do powietrza, o które musisz walczyć, gdy do pomieszczenia o powierzchni 50 metrów kwadratowych wpędzają 100 i więcej osób.
Problemy niebojowe to problemy życiowe, związane z kobietami i rodziną. Jednak nikt nie przyszedł do mnie z pytaniem o czwarty rok wojny, o to, kiedy w końcu wróci do domu na stałe. Są tacy, którzy mówią: „Dość, już nie wytrzymam”. Wtedy często odpowiadamy: „OK, bracie, to może przeniesiesz się do innego, spokojniejszego miejsca?”.
W jakich momentach nawiązuje Pan kontakt z żołnierzami?
Służę, jestem blisko nich. Możemy rozmawiać podczas wykonywania wspólnych zadań, odwiedzamy ich w miejscach stacjonowania i na pozycjach. Zazwyczaj pytam wprost: „Jak się masz? Jakieś problemy?”. Przeprowadzam swego rodzaju screening. Nie pracuję sam, mam kolegę. Czasami dowódca może nam powiedzieć: „Jeden z żołnierzy jest przygnębiony”.
Jednym z ważnych warunków, które postawiliśmy naszym ludziom, jest to, że jeśli się boisz, musisz o tym powiedzieć
Nie możesz opowiadać o sobie, jaki to jesteś twardziel i bohater, a potem się wycofać. Bo oddział na ciebie liczy. Saper może bać się min. Pilot – że jego załoga zostanie namierzona przez wrogiego drona. A dowódcy mogą bać się odpowiedzialności. Pewnego razu (nie w tej jednostce, w której obecnie służę) dowódca wysłał ludzi na zadanie i wszyscy zginęli. Oczywiście, obwiniał siebie. Mówił: „Zabiłem ludzi”. Bardzo długo rozmawialiśmy z nim o tym, kto zabił, w jaki sposób, gdzie leży jego wina i czy mógł coś zrobić. Bo czy mógł powiedzieć: „Wszyscy precz, nie wyślę nikogo na misję! Poddajemy pozycje, wycofujemy się do Użhorodu, stamtąd już niedaleko do Słowacji”?. Oczywiście, że nie mógł.
PTSD to dziś nie jest najczęstszy problem
Niektórzy żołnierze walczą od lat. Pewnie wielu z nich jest rozczarowanych tymi, którzy zostali na tyłach, a także niemożnością prowadzenia normalnego, spokojnego życia... Jak motywować żołnierzy podczas długiej służby?
Motywacja to bardzo niewdzięczna rzecz. Na początku wojny dobrze ludzie odbierali górnolotne frazy w stylu: „Ukraina płonie” czy: „Wróg jest blisko – rozbijemy go”. Teraz po prostu mówimy żołnierzowi: „Jesteś zuch, zrobiłeś robotę”. Najważniejsze, by każdy żołnierz był świadomy swojego KPI [tzw. osobisty kluczowy wskaźnik efektywności – red.]. Nie ma specjalnych słów, które pasowałyby do motywacji każdej osoby. Najważniejsze to nie kłamać. Ale oczywiście nie należy też malować wszystkiego na czarno i mówić: „Wszystkich nas zabiją. Oni mają więcej dronów i pieniędzy”.
Nie można okłamywać żołnierza, bo kiedy on się rozczaruje, to już posprzątane
Czasami można po prostu powiedzieć tak po ludzku: „Dziękuję ci za twoją robotę”. I to działa. Wiele zależy od dowódcy. My mamy szczęście, bo nasz dowódca w każdym żołnierzu widzi człowieka. A to również motywuje do służby.
Dlaczego dziś rzadziej niż dawniej mówi się o PTSD?
To dobrze, że tak jest. Przede wszystkim sama nazwa: „zespół stresu pourazowego” mówi, że chodzi o coś, co następuje „po”. By taki zespół się rozwinął, wydarzenie powodujące uraz psychiczny musi się zakończyć. A wojna trwa.
PTSD nie jest obecnie najczęstszym problemem. Kiedy wojna się skończy, zaczną się agresja, samobójstwa, przemoc domowa... Bo wojna wciąż będzie toczyć się w każdym z nas. Osoba cierpiąca na PTSD jest najbardziej niebezpieczna dla siebie samej. Nie dba o siebie, nie jest aktywna, nie myje zębów, nie ścieli łóżka... Może ją zainteresować alkohol albo podejrzane towarzystwo, nie widzi sensu życia.
Miałem taki przypadek, kiedy żołnierz wywiózł żonę z dzieckiem za granicę, a po dwóch latach powiedział: „Nawet się nie kłóciliśmy, ale czuję od niej chłód”. On należy do tego pół procenta mężczyzn, którzy nie zdradzają. Od dwóch lat nie uprawiał seksu. Podczas urlopu pojechał do nich za granicę, a ona powiedziała: „Między nami wszystko skończone”. Stracił sens życia, bo żył dla nich. W takich sytuacjach wyjaśniam, że nie można zapominać o sobie. Czy można winić żonę? Nie. Zawsze musi być złoty środek. By człowiek czuł się szczęśliwy, musi czuć się potrzebny nie tylko komuś, ale przede wszystkim sobie.
„Czasami można po prostu powiedzieć tak po ludzku: Dziękuję ci za twoją robotę”
Czy psychologom łatwo zdobyć zaufanie żołnierzy? Jak ich Pan zachęca do rozmowy?
Nie zawsze łatwo nawiązać dialog. Czasami żołnierze chcą porozmawiać, podzielić się tym, co ich boli. Nigdy nie mówimy: „Chcesz porozmawiać o swoich traumach psychicznych?”, bo to niewłaściwe. Zazwyczaj wszystko zaczyna się od kawy. Najważniejsze, by człowiek czuł się bezpiecznie i miał zaufanie. Musi wiedzieć, że rozmowa jest tajemnicą, o której nikt się nie dowie. Zawsze zastrzegam, że jeśli nie chcesz, bym wchodził tam, gdzie mi nie pozwalasz, nie będę tego robił. Należy szanować prawo człowieka do jego granic osobistych. Nie powinno być żadnego przymusu ani przemocy. To święta zasada jeszcze z psychologii cywilnej.
Pracujecie dodatkowo z żołnierzami przed wysłaniem ich na front?
Oczywiście. Przeprowadzamy instruktaż, zadając pytania typu: „Jesteś gotowy?”; „Czy jest ktoś, kto z jakichkolwiek powodów nie chce wyruszyć na zadanie?”. Niektórzy żartownisie odpowiadają wtedy pytaniem: „A można?”. Można, ale za ciebie pójdzie twój towarzysz broni.
Prowadzimy też pracę z wyższym dowódcą. Mówimy mu, na co należy zwrócić uwagę wśród personelu grupy bojowej. W idealnej sytuacji przed wyruszeniem na zadanie bojowe żołnierze powinni przejść testy, by można było ustalić, czy ich stan psychiczny jest odpowiedni. Ale w praktyce jest tak, że jeśli żołnierz nie przejdzie testu – to niby kto ma iść za niego na zadanie? Nie ma czym zastąpić człowieka. Dlatego każda komisja, która przyjdzie do mnie i zapyta, dlaczego nie wypełniam tych testów, zostanie przeze mnie odesłana, i to daleko. Niech opowiedzą o tych testach chłopakom na froncie... Gdybyśmy mieli pełną obsadę, tobyśmy tak robili. Jestem gotów regularnie przeprowadzać diagnostykę wśród żołnierzy, ale trzeba być realistą.
Jak pokonać strach przed walką? To w ogóle możliwe?
Strach pojawia się z powodu braku lub niedostatku informacji, kiedy twoja psychika dopisuje to, czego nie ma. Prosty przykład: mężczyzna nie wrócił z pracy na czas, kobieta dzwoni do niego, a on nie odbiera. Wyobraźnia podsuwa więc jej myśl, że jest gdzieś z kochanką. Na wojnie jest tak samo. Jeśli o walce wiesz niewiele, w wyobraźni domalowujesz sobie to, czego nie wiesz.
Co więc robimy? Omawiamy każdy krok. Bo kiedy wyjaśniasz żołnierzowi, kim są jego sąsiedzi po lewej i po prawej, gdzie jest ewakuacja, punkt stabilizacyjny, co robić, jeśli coś pójdzie nie tak – jego mózg nie myśli już o tym, że go zabiją, ale zastanawia się, jak zrobić pierwsze kroki i wykonać zadanie. ?
Jeśli masz określony algorytm działania, strach odchodzi
Człowiek powracający z walki nie potrzebuje psychologa
Co powinni zrobić ludzie, którzy boją się służby wojskowej?
Dowiedzieć się, na czym ona polega. Służba wojskowa to pojęcie ogólne. Nie ma stanowiska „żołnierz”. Ja jestem zastępcą dowódcy kompanii inżynieryjno-saperskiej ds. wsparcia psychologicznego personelu. Nie chodzę z karabinem, nie strzelam. By się nie bać, trzeba wiedzieć, o co chodzi. Trzeba sobie uświadomić, jak bardzo możesz być przydatny na froncie.
Oczywiście, można tu zginąć – i to jest przerażające. Ale czy nie jest przerażające także to, że jeśli będziesz się bał i nic nie robił, to Rosjanie przyjdą do twojej wsi albo miasta?
Czy osoby uchylające się od służby mogą być przydatne w wojsku?
Oczywiście. Powiedziałbym nawet, że każdy uchylający się znajdzie tu nie tylko służbę, ale i sens życia. Jego życie zmieni się diametralnie. Będzie mu ciężko, źle, ale powiem górnolotnie: oazę znajdziesz tylko na pustyni.
Superbohaterowie komiksów otrzymali swoje supermoce dzięki cierpieniu. Wszyscy przeszli przez kryzys. Tutaj jest tak samo, tyle że robisz to nie tylko dla siebie, ale dla wielu ludzi i dla państwa.
„Trzeba sobie uświadomić, jak bardzo możesz być przydatny na froncie”
Jak długo człowiek może przebywać na froncie bez wsparcia psychologicznego?
Na froncie wsparcie psychologiczne nie działa. Człowiek potrzebuje poczucia bezpieczeństwa.
Amerykanie przeprowadzili badania i ustalili, że nie można pozostawiać człowieka na froncie dłużej niż przez 45 dni. Już ponad 10 dni powoduje silne zmęczenie bojowe
Tymczasem nasi żołnierze zazwyczaj przebywają na pozycjach bojowych znacznie dłużej.
Człowiek, który wraca z walki, nie chce psychologa. Chce przeanalizować zadanie bojowe i dowiedzieć się, gdzie były amunicja, dlaczego dron nie wystartował na czas... Ma w sobie bardzo dużo agresji, która nie została w pełni wyładowana na polu bitwy.
Jakie techniki pomagają się uspokoić przed walką lub w jej trakcie?
Jest ich wiele. W większości to tzw. techniki uziemienia. To w zasadzie praca z ciałem. Kładziesz się na ziemi albo obejmujesz drzewo. To techniki oddechowe, czyli oddychanie do kwadratu. Kiedy jesteś w stresie, twoja przepona jest zablokowana i możesz wpaść w stan usztywnienia, z którego potem długo nie potrafisz wyjść. Oddychanie zmusza przeponę do ruchu i wysyła sygnał do mózgu, że dochodzisz do siebie.
Jednak techniki nie mogą zastąpić zwykłego odpoczynku. Jeśli człowiek przez 45 dni nie zmieniał pozycji bojowej, to zasada: „oddychaj – nie oddychaj” nie pomoże
Ważny jest tryb życia – sen, odżywianie, woda, odpoczynek. Dziś tego nie ma z jednego prostego powodu: brakuje ludzi.
Pamiętam, jak w 2015 roku artylerzyści siedzieli w ukrytej pozycji w jednym z domów przez 45 dni. Ich jedynym pożywieniem były racje żywnościowe. I właśnie z powodu tego prowiantu przyszła do nich trauma. Mówili: „Prosimy, zamieńcie nam te racje, bo ciągłe żarcie kaszy gryczanej, konserw i sucharów rozwala nam psychikę”.
Jak długo człowiek może walczyć? Jak długo chce, ale jest pewien niuans: z każdym miesiącem skuteczność żołnierza maleje. Możemy walczyć nawet dziesięć lat, ale po pięciu będzie to znacznie trudniejsze
„Ważny jest tryb życia – sen, odżywianie, woda, odpoczynek. Dziś tego nie ma z jednego prostego powodu: brakuje ludzi”
Kobiet na linię frontu nie wypuszczamy
Miał Pan do czynienia na froncie z przypadkami szaleństwa?
Miałem do czynienia z psychozą. Był żołnierz, który na linii walki podczas wymiany ognia z wrogiem zabił swojego towarzysza broni. To był nieszczęśliwy wypadek, ale tak bardzo się obwiniał, że popadł w psychozę.
Lekarze źle się z nim obeszli, bo od razu podali mu środki uspokajające. A przecież człowiek musi taki moment przeżyć. Może krzyczeć, zachowywać się nie do końca adekwatnie. W takich okolicznościach trzeba dać mu wodę i obserwować go, żeby nie zrobił sobie krzywdy. Oczywiście, może pojawić się agresja. Albo na odwrót: człowiek całkowicie się zamknie w sobie. W takich momentach dobrze działa terapia zorientowana na ciało, praca z ciałem.
Należy szanować wszelkie emocje poszkodowanego. One muszą wyjść na zewnątrz
Jakich momentów ze służby nigdy Pan nie zapomni?
Z dobrych to te, kiedy odpieramy wroga, a miejscowi mówią: „Dziękujemy!”. Ze złych – to samobójstwa. Nigdy nie zapomnę dnia, w którym zrobił to jeden z żołnierzy. Były ku temu powody, ale w takich sytuacjach jako psycholog ciągle wyrzucasz sobie, że gdzieś zawiodłeś. Nawiasem mówiąc, w wielu przypadkach udało się samobójstwom zapobiec.
A jakie sprawy najczęściej niepokoją kobiety na wojnie?
Głównie te same co mężczyzn. Czasami cierpią z powodu nadmiernej pobłażliwości z ich strony. Mówią: „Nie jestem dziewczyną, jestem jednostką bojową”. Starają się to udowadniać w praktyce.
W mojej jednostce panuje seksizm. Na przykład nie wypuszczamy kobiet na linię frontu, bo je chronimy. Ja nie jestem gotów przeżyć śmierci dziewczyny na wojnie
Chociaż nie uważam, że kobieta jest tylko strażniczką ogniska domowego, kucharką czy mamą, która zajmuje się wyłącznie dziećmi. Dziewczyny, z którymi służę, to bardzo fajne żołnierki, które wykonują superzadania.
Jak zmieniło się podejście do kobiet w wojsku w ciągu ostatnich trzech lat?
Nigdy nie miałem żadnych uprzedzeń w tej kwestii. Być może pojawiło się nieco więcej szacunku, ponieważ wcześniej kobiety zajmowały głównie stanowiska łączniczek i księgowych. Teraz zajmują różne stanowiska na równi z mężczyznami.
Nie wyobrażam sobie, bym miał romantyczny związek z żołnierką. Bo to jednostka bojowa i towarzyszka broni. Chociaż u nas służą też pary. Nie wierzę jednak w historie typu: „zakochałem się w niej na linii ognia”. Po wojnie większość takich par się rozchodzi.
Co kobiety robią lepiej od mężczyzn w wojsku?
Mamy kobiety, które własnoręcznie wytwarzają materiały wybuchowe. Są spokojniejsze i bardziej wytrwałe niż mężczyźni. I większość z nich to dobrzy kierowcy.
O pomoc częściej zwracają się do mnie mężczyźni. Kobietom łatwiej komunikować się z kobietami.
„Mamy kobiety, które własnoręcznie wytwarzają materiały wybuchowe. Są spokojniejsze i bardziej wytrwałe niż mężczyźni”
Liczy się ziemia, na której walczysz
Czy jest wystarczająco wielu wysoko wykwalifikowanych psychologów do pracy z personelem?
To, czego nam brakuje, to nie ilość, ale podmiotowość. By zdjęto z nas zupełnie niepotrzebne obowiązki: dochodzenia, sporządzania protokołów. Byśmy mogli zajmować się swoją pracą. Każdy dowódca musi zrozumieć, po co w jego jednostce jest psycholog. Musi go szanować i słuchać jego opinii.
Kto powinien po powrocie żołnierza z wojny powinien się dostosować: żołnierz do społeczeństwa czy społeczeństwo do żołnierza?
Żołnierz będzie chciał, by społeczeństwo stało się takie jak on. Społeczeństwo będzie chciało, by żołnierz przyzwyczaił się do cywilnych zasad. Musimy spotkać się gdzieś pośrodku i powiedzieć: „Jesteśmy jednością, jesteśmy tutaj. Musimy się do siebie nawzajem dostosować”.
Żołnierz powracający z wojny ma wiele reakcji, które mogą przerażać cywilów. Nie będzie więc łatwo. Czeka nas ogromna fala przemocy domowej w rodzinach weteranów.
W Serbii są obecnie jedni z najlepszych na świecie specjalistów w zakresie zapobiegania przemocy domowej i radzenia sobie z jej skutkami. Bo Serbowie doświadczyli wojny u siebie. Natomiast w Ameryce nadal jest ogromny problem samobójstw wśród byłych żołnierzy. Jest ich do 22 dziennie
Konsekwencje tego mogą być tragiczne, ale u nas na pewno będzie lepiej, niż jest w USA, bo ważna jest ziemia, na której walczysz. Amerykanie nie walczyli u siebie w domu. Nawiasem mówiąc, właśnie dlatego wielu naszych żołnierzy nie chciało iść na Kursk. To bardzo ważny czynnik.
Co by Pan poradził żółtodziobom? Jak szybciej się przystosować, znaleźć wspólny język z kolegami i pokonać strach przed pierwszą walką?
Bądź ze sobą szczery. Jeśli się boisz – powiedz. Jeśli czegoś nie wiesz – pytaj. Opanuj swój fach. Zawsze znajduj czas dla siebie. Codziennie rób te same rzeczy: myj zęby, myj się... Nie masz wody – używaj chusteczek. To powinien być rytuał, który cię uratuje. Kontaktuj się z co najmniej jedną osobą ze swojego życia w cywilu. W oddziale znajdź kogoś, kto cię nie irytuje. Zwracaj uwagę na swoje zdrowie fizyczne, ale pamiętaj, że nikogo nie interesuje, że obtarłeś sobie nogę. Mów o tym, ale nie narzekaj. Idź za swoim niespełnionym marzeniem, a wszystko się ułoży (odpowiedź: „do domu” się nie liczy). Znacznie gorzej jest tym, którzy nie wiedzą, czego chcą. No i zaspokajaj swoje potrzeby w miarę możliwości. Boli ząb – idź do dentysty, boli dusza – idź do psychologa.
Odpoczywaj przez co najmniej jeden dzień w miesiącu. Jak to u nas wygląda? Mamy taką opcję, że kiedy żołnierz mówi, że jest zmęczony, dajemy mu dzień wolnego, żeby mógł wyjechać do cywilizacji, na przykład do najbliższego miasta, gdzie jest hotel.
Wcześniej żołnierze zapraszali tam żony lub osoby, które ich zastępowały. Ostatnio po prostu często chcą położyć się na białym łóżku, wziąć ciepły prysznic i przełączać pilotem kanały telewizyjne
I najważniejsze: nigdy nie zapominaj, że jesteś świetnym wojownikiem, który – mimo strachu i ryzyka śmierci – niszczy wroga na swojej ziemi.
<frame>Mychajło Fedorow, ukraiński wicepremier ds. innowacji, edukacji, nauki i technologii, a także minister transformacji cyfrowej, jest kuratorem projektu „Armia dronów”. W 2020 roku uruchomił aplikację „Dija”, która stała się kluczowym elementem koncepcji „państwa w smartfonie”. Pod jego kierownictwem Ukraina poczyniła znaczące kroki na drodze do cyfryzacji usług publicznych, wdrożenia elektronicznego obiegu dokumentów i rozwoju branży IT. <frame>
Rewolucja AI nad Dnieprem
Natalia Żukowska: – Ukraina jest jednym z najbardziej zdigitalizowanych państw świata. W państwowej aplikacji „Dija” regularnie pojawiają się nowe, rewolucyjne usługi, mające ułatwić życie ludziom i ograniczyć korupcję w państwie. W czym wyprzedzamy inne kraje?
Mychajło Fedorow: – Ukraina rozpoczęła swoją drogę do cyfryzacji w 2019 roku. Postawiliśmy sobie ambitny cel: zbudować najbardziej komfortowe cyfrowe państwo na świecie. Mieliśmy jasną wizję, skuteczny zespół i wsparcie prezydenta.
W ciągu sześciu lat udało nam się przejść transformację, która niektórym krajom zajęła 20 lat. Większość tej drogi przebyliśmy w warunkach wojny na pełną skalę
W rankingu Online Services Index, międzynarodowym badaniu E-Government Development Index, ze 102. miejsca pod względem rozwoju usług publicznych awansowaliśmy na miejsce piąte. Dzięki sztucznej inteligencji za dwa lata możemy znaleźć się w pierwszej trójce.
Nasza przewaga polega na szybkości podejmowania decyzji, elastyczności i zdolności dostosowywania się do nowych wyzwań. Już teraz z „Dija” korzysta ponad 22,5 miliona Ukraińców. W aplikacji dostępnych jest 30 dokumentów, ponad 40 serwisów i z górą 130 usług. Uruchomiliśmy usługę „Małżeństwo online” i staliśmy się pierwszym krajem na świecie, w którym cały cykl zawierania małżeństwa można przejść w aplikacji. Obecnie pracujemy nad wdrożeniem sztucznej inteligencji, by zoptymalizować procesy i działać jeszcze szybciej.
„Podczas gdy świat dyskutuje o wpływie sztucznej inteligencji, Ukraińcy już ją widzą, czują i wykorzystują” – twierdzą eksperci. Co to oznacza?
Trwa rewolucja AI, która zmieni większość procesów na świecie. Każda firma stanie się firmą AI, a każdy rząd – rządem AI. Zdefiniowaliśmy naszą misję w zakresie sztucznej inteligencji: do 2030 roku znaleźć się w pierwszej trójce krajów świata pod względem poziomu rozwoju i wdrażania rozwiązań AI w sektorze publicznym. By zrealizować tę misję, utworzyliśmy WINWIN AI Center of Excellence. Jego głównym zadaniem jest integracja sztucznej inteligencji z sektorem państwowym, obronnością, medycyną, edukacją i biznesem. Już teraz integrujemy AI z „Dija, „Mrija” [aplikacja edukacyjna], technologiami obronnymi itp.
Co AI robi już lepiej niż ludzie?
Przetwarza duże ilości danych, analizuje, porównuje, wykrywa prawidłowości, prognozuje ryzyko itp. Sztucznej inteligencji można powierzyć wiele rutynowych zadań, wykorzystując czas na ważniejsze i bardziej strategiczne zadania. Zarazem szybki rozwój AI nie oznacza, że ona zastąpi człowieka. To skuteczne narzędzie, które wzmacnia nasze możliwości.
Roje dronów jak jeden organizm
Jak sztuczna inteligencja pomaga w obronie?
Obecnie sztuczna inteligencja jest jednym z głównych kierunków rozwoju technologii dla potrzeb frontu. To drony z widzeniem maszynowym, które samodzielnie namierzają cele, systemy omijające środki przeciwdziałania elektronicznego, a nawet roje dronów działające jak jeden organizm. Dziś w Ukrainie działa ponad 100 firm produkujących drony z widzeniem maszynowym. Istnieją również bardzo precyzyjne ukraińskie odpowiedniki Lancetów [rosyjskie drony kamikadze – red.], które dzięki sztucznej inteligencji samodzielnie rozpoznają cele i namierzają je. Sztuczna inteligencja jest również wykorzystywana w rozpoznaniu: analizuje filmy z dronów i automatycznie identyfikuje sprzęt lub kryjówki wroga. Przyspiesza to podejmowanie decyzji i zmniejsza obciążenie operatorów.
Mychajło Fedorow i amerykański historyk i przyjaciel Ukrainy Timothy Snyder testują roboty na poligonie
Wdrożenie AI otwiera nowe możliwości dla wojska na polu bitwy. Na przykład na platformie Brave1 zarejestrowano ponad 200 projektów wykorzystujących metody AI/ML [uczenie maszynowe] o różnym stopniu gotowości technologicznej. Już ponad 70 projektów wykorzystujących sztuczną inteligencję i widzenie maszynowe jest wykorzystywanych przez wojsko. Ważne, by zrozumieć, że technologie AI można dostosować do nowych zadań i platform.
Dlatego dziś kluczowe znaczenie ma nie tylko tworzenie sprzętu, ale także inwestowanie w oprogramowanie, które „nadaje” mu inteligencję
Gromadzenie dowodów zbrodni wojennych i lokalizowanie podejrzanych, rozpoznawanie twarzy, sterowanie dronami, wykrywanie dezinformacji i propagandy, rozminowywanie... Gdzie jeszcze wykorzystuje się dziś sztuczną inteligencję?
W Ministerstwie Cyfryzacji jako MVP [Minimum Viable Product, tj. najprostsza wersja robocza danego produktu – red.] dla całego rządu – czyli na własnym przykładzie – pokazujemy, jak technologie mogą zoptymalizować pracę. W sektorze publicznym jest wiele zadań dla sztucznej inteligencji. Może ona zoptymalizować procesy w służbach wsparcia, pomagać kierownictwu w podejmowaniu decyzji na podstawie dużej ilości danych itp. Sztuczna inteligencja znacznie przyspiesza również pracę aparatu państwowego dzięki optymalizacji rutynowych zadań. W szczególności prawnicy Ministerstwa Cyfryzacji aktywnie wykorzystują AI do cyfrowej ekspertyzy aktów normatywno-prawnych oraz do analizy i tłumaczenia prawodawstwa europejskiego.
Niedawno powiedział Pan, że ukraińscy twórcy najnowszych technologii obronnych pracują nad tajnym produktem, który zapewni siłom zbrojnym znaczną przewagę na polu bitwy i pozwoli zmienić przebieg wojny. O co chodzi?
Jednym z głównych gamechangerów [innowacyjnych pomysłów, które zmieniają zasady gry – red.] w wojnie stały się drony. Widzimy przypadki, kiedy drony niszczą strategiczne siły powietrzne na terytorium wroga. Drony morskie są w stanie atakować mosty, niszczyć wrogie statki, a nawet samoloty. FPV [drony z podglądem na żywo], koptery i inne bezzałogowe statki powietrzne istniały już przed inwazją, ale nie były wykorzystywane w nowoczesnej doktrynie wojennej.
Nowa idea technologiczna, która zmieni zasady gry, już istnieje. Jest ona również związana z bezzałogowymi statkami powietrznymi, a jej zastosowanie doprowadzi do nowego etapu wojny technologicznej
We współczesnej wojnie drony mają znaczenie kluczowe
By wróg nie przeszedł
Jakie kluczowe usługi cyfrowe pojawią się w aplikacji „Dija” do końca 2025 roku?
Obecnie pracujemy nad uruchomieniem asystenta AI w „Dija”; pojawi się na portalu już w najbliższym czasie. Również w tym roku planujemy cyfryzację 90% usług dla kierowców; w zasadzie będzie to rewolucja w tej dziedzinie. Osobno pracujemy nad profilem weterana w „Dija”. Aplikacja automatycznie rozpozna, czy dana osoba jest weteranem, by dostosować dla niej interfejs. W takim profilu „Dija” zostaną zebrane wszystkie usługi dla weteranów.
Jakie są wyniki uruchomienia chatbota eWróg [Ukraińcy mogą tam zgłaszać, że widzieli wrogi sprzęt lub okupantów – red.] w „Dija”? Czy ta inicjatywa przynosi realną pomoc?
Od początku inwazji generowano dużą ilość treści od Ukraińców. Mieliśmy świadomość, że potrzebne jest bezpieczne narzędzie do szybkiego przekazywania informacji od ludzi do Sił Zbrojnych Ukrainy. Tak powstał pomysł stworzenia chatbota eWróg. Zespół uruchomił go w ciągu dwóch tygodni, tworząc „narzędzie ludowego wywiadu”. Główną różnicą w stosunku do innych botów jest autoryzacja za pomocą aplikacji „D?ja”. To konieczne, by dywersanci nie mogli spamować systemu fałszywymi zdjęciami lub filmami. Dzięki temu byliśmy pewni, że zgłoszenia są wysyłane właśnie przez Ukraińców. Przy tym każde z nich jest zanonimizowane.
Chatbot eWróg został wykorzystany przez ponad 674 tysiące Ukraińców. To narzędzie naprawdę działa. Są przypadki, kiedy jedna kolumna rosyjskiego sprzętu wojskowego była rejestrowana przez mieszkańców dziewięciu miejscowości na całej trasie o długości 100 km
Aplikacja eWróg
Czy Ukraina planuje przeprowadzić w „Dija” wybory i spis ludności?
Zespół Ministerstwa Cyfryzacji i Komunikacji nie pracuje nad tym. Wprowadzenie głosowania elektronicznego w „Dija” przed pełnoskalową wojną nie było jednym z naszych priorytetów. Obecnie brakuje nawet podstaw prawnych do wprowadzenia wyborów online w „Dija”. Wymaga to decyzji centralnej komisji wyborczej. Konieczne jest również opracowanie i przyjęcie odpowiedniej ustawy o głosowaniu przez Internet.
Jeśli chodzi o spis ludności, to przed inwazją planowaliśmy przeprowadzić ogólnokrajowy spis ludności w 2023 roku. Pracowaliśmy nad projektem, który miał uczynić ten proces technologicznym i cyfrowym. Jednak w czasie stanu wojennego spis ludności nie jest przeprowadzany.
Po 24 lutego 2022 roku Ukraina doświadczyła ponad dwóch tysięcy oficjalnie zarejestrowanych cyberataków. Jakie są główne wyzwania w zakresie cyberbezpieczeństwa, przed którymi stoi Ministerstwo Transformacji Cyfrowej w czasie wojny?
Zespół Ministerstwa Cyfryzacji odpowiada za bezpieczeństwo „Dija” i produktów cyfrowych, które tworzymy. Budowaliśmy tę aplikację w latach 2019-2020, już podczas wojny. Analizowaliśmy i prognozowaliśmy możliwe cyberataki i zagrożenia. Dlatego do architektury aplikacji podeszliśmy z uwzględnieniem wszystkich możliwych zagrożeń. Dwukrotnie przeprowadziliśmy program Bug Bounty, w ramach którego etyczni hakerzy testowali aplikację i szukali luk w zabezpieczeniach. To były testy awaryjne „Dija”, podczas których nie wykryto żadnych krytycznych luk. Ale to nie wszystko.
Ważną decyzją było utworzenie tak zwanego Red Team – zespołu, który celowo „atakuje” państwowe systemy informacyjne i znajduje luki, by poprawić poziom ochrony usług
W ten sposób stale potwierdzamy bezpieczeństwo „Dija”. Ta kwestia jest dla nas priorytetowa.
Mychajło Fedorow podczas prezentacji
Czy przedstawiciele państw europejskich zwracają się do was z prośbą o wdrożenie u siebie inicjatyw podobnych do „Dija”? Otrzymaliście jakieś propozycje współpracy?
Tak, zainteresowanie stale rośnie. Nie tylko technologią, ale także naszym doświadczeniem i podejściem. Uważamy, że najcenniejsze jest nie tylko „przekazanie kodu”, ale podzielenie się całościową architekturą państwa cyfrowego, wizją i logiką instytucjonalną, którą budowaliśmy podczas wojny. Na przykład współpracowaliśmy z Estonią nad pilotażowym projektem mRiik. Testy beta przebiegły pomyślnie, a 85% użytkowników było zadowolonych.
Niedawno Estonia uruchomiła nową aplikację rządową, opracowaną w oparciu o doświadczenia z naszej współpracy. Udostępniliśmy kod „Dija”
Ukraina już dzieli się z UE doświadczeniem swoich cyfrowych rozwiązań, w szczególności w procesie tworzenia europejskiego portfela cyfrowej tożsamości. W Ukrainie działa również drugie na świecie centrum zarządzania technologicznego GGTC, otwarte we współpracy ze Światowym Forum Ekonomicznym. To platforma współpracy, wymiany technologii i skalowania najlepszych rozwiązań govtech. Najważniejsze, że nadal koncentrujemy się na tym, jak stworzyć najbardziej komfortowe państwo cyfrowe na świecie. To dążenie pomaga zrozumieć, czego potrzebują obywatele, jak zmienia się zachowanie konsumentów i co musimy zrobić, by osiągnąć nasz cel.
O jakim poziomie wykorzystania sztucznej inteligencji i stworzeniu jakiej aplikacji w państwie myślicie?
Obecnie przekształcamy „Dija” w agenta AI. Wkrótce na portalu „Dija” pojawi się inteligentny asystent, dzięki któremu będzie można uzyskać pierwszą usługę: zaświadczenie o dochodach. W przyszłości sztuczna inteligencja będzie towarzyszyć człowiekowi podczas uzyskiwania usługi, będzie też można zwrócić się do niej głosowo. To nowy etap rozwoju cyfrowego państwa – i już nie marzenie, a najbliższa rzeczywistość.
Czat GPT już dawno zastąpił mi Google
Sztuczna inteligencja staje się częścią życia każdego z nas. Czy Panu też w czymś pomaga?
ChatGPT już dawno zastąpił mi Google. Codziennie staram się testować nowe usługi oparte na sztucznej inteligencji, korzystam z ChatGPT, Claude AI, Google AI Studio. Stworzyłem sobie asystenta, który uczy mnie szybkiego czytania: codziennie wyznacza mi określone zadania, które pozwalają mi więcej czytać i zgłębiać określone tematy.
Korzystam z AI codziennie do różnych celów: wyszukiwania informacji, analizy, strukturyzacji, generowania pomysłów, wyboru książek na określone tematy itp. Testuję również asystenta AI, który jest zintegrowany z pocztą i kalendarzem zadań. To optymalizuje mój czas i przyspiesza pracę.
Obecnie powstaje tak wiele narzędzi AI, że potrzebny jest już osobny agent, który będzie systematyzował wszystkie nowe produkty z wykorzystaniem sztucznej inteligencji
Jak się zostaje specjalistą AI? To nowy, ale już bardzo poszukiwany zawód. Czy w Ukrainie naprawdę są świetni specjaliści AI? Co potrafią?
Kiedy uruchamialiśmy WINWIN AI Center of Excellence, szukaliśmy do zespołu menedżera, który będzie odpowiedzialny za rozwój sztucznej inteligencji. Początkowo planowaliśmy zatrudnić jedną osobę na stanowisko Chief AI Officer of the Ministry of Digital Transformation. Jednak w trakcie procesu stanowisko to uległo transformacji i wybraliśmy dwie osoby: kierownika wyższego szczebla, odpowiedzialnego za wdrażanie i rozwój sztucznej inteligencji w firmie (CAIO), oraz dyrektora technicznego, specjalizującego się w sztucznej inteligencji (AI CTO).
Na te stanowiska zgłosiło się około 100 osób, ekspertów wysokiego szczebla, świetnych specjalistów z firm technologicznych. To pokazuje, że w Ukrainie istnieje już silna społeczność AI. W naszym kraju jest około 5200 specjalistów ds. sztucznej inteligencji (ML&AI), a ich liczba stale rośnie
Równolegle biznes zaczyna wprowadzać oddzielne stanowiska specjalistów AI, dynamicznie rozwija się kierunek konsultingu AI, pojawiają się nowi eksperci, którzy tworzą własne produkty lub pomagają w integracji AI w firmach.
Widzi Pan w sztucznej inteligencji jakieś zagrożenia?
AI stwarza nam nowe możliwości, ale stanowi też wyzwanie dla państwa, biznesu i społeczeństwa.
Jak w przypadku każdej technologii, wszystko zależy od tego, w czyich rękach znajdzie się to narzędzie i w jakim celu będzie wykorzystywane
Dlatego tak ważne jest świadome rozwijanie sztucznej inteligencji z jasnymi regulacjami, standardami etycznymi i stałym dialogiem między państwem, biznesem i społeczeństwem. Ukraina opublikowała już białą księgę dotyczącą regulacji sztucznej inteligencji, która opisuje nasze podejście do rozwoju i innowacji, polegające na równowadze między innowacjami a ochroną praw człowieka.
