Jerzy Wojcik

Pamiętam ten dzień

Gdy w lutym 2022 roku wybuchła wojna, nikt nie miał wątpliwości: trzeba uciekać. Pociągi, autobusy, samochody – miliony kobiet z dziećmi opuszczały kraj, zostawiając za sobą mężów, domy, życie. W ciągu kilku miesięcy z Ukrainy wyjechało ponad 7 milionów osób, głównie do krajów sąsiednich i Unii Europejskiej.
Był to największy kryzys uchodźczy w Europie od czasów II wojny światowej – i pierwszy, w którym niemal wszyscy uciekający to kobiety i dzieci.

W pierwszym miesiącu wojny szacowano, że 90% uchodźców to kobiety i dzieci. Mężczyźni w wieku 18–60 lat nie mogli opuszczać Ukrainy z powodu mobilizacji. Trzy lata później proporcje pozostają podobne: kobiety i dziewczęta to około 63% społeczności uchodźczej. W krajach UE dorosłe kobiety stanowią średnio 46%, a dzieci – kolejne 33%.
Przykład Niemiec mówi wiele: z ponad miliona ukraińskich uchodźców 80% dorosłych to kobiety, z których większość ma wyższe wykształcenie.
To one są dziś filarem życia codziennego na uchodźstwie – jednocześnie opiekunkami, żywicielkami i osobami decyzyjnymi.

Zostaję, nie dlatego, że muszę

Wbrew stereotypom, większość kobiet w Ukrainie nie zostaje dlatego, że nie może wyjechać. Z danych z początku 2025 roku wynika, że 80% kobiet w wieku 18–60 lat świadomie wybiera życie w Ukrainie. Nie „bo nie ma wyjścia”, ale „bo to mój kraj”. Aż 90% badanych kobiet odpowiedziało: „To mój kraj i chcę tu mieszkać.”

Nie są to tylko słowa – to decyzje oparte na więziach, tożsamości, poczuciu wspólnoty. Mimo trwającej wojny, mimo trudnej sytuacji ekonomicznej, dla wielu kobiet wybór jest jasny: nawet jeśli będzie trochę gorzej, zostanę.
Około 20% kobiet rozważa wyjazd. Najczęściej są to młode, samotne kobiety, które straciły pracę i nie widzą możliwości poprawy. Wiele z nich już raz wyjechało i wróciło – są bardziej otwarte na migrację, ale też bardziej rozczarowane. Nawet w tej grupie wyjazd to raczej możliwość niż realny plan. Większość powstrzymują więzi rodzinne, brak środków, odpowiedzialność za bliskich.

„Spośród tych 20%, które chcą wyjechać, dwie trzecie nie ma środków lub trzyma je tu coś bardzo poważnego – chory krewny, grób bliskich, zaginiony partner” – mówią badacze Wołodymyr Wakhitow i Natalia Zaika z Instytutu Badań Behawioralnych przy American University Kyiv w rozmowie z NV.ua.

 Coraz rzadziej decyzje o wyjeździe mają związek z paniką czy bezpośrednim zagrożeniem. Coraz częściej są to przemyślenia o długoterminowej przyszłości: czy znajdę pracę? Czy dziecko będzie miało szczęśliwe dzieciństwo? Czy kraj stanie na nogi? „Odchodzę, bo nie widzę przyszłości za pięć lat” – to dziś najczęstsze zdanie wśród kobiet rozważających wyjazd. 

Z kolei te, które zostają, mówią: „Nawet jeśli będzie trochę gorzej, nie wyjadę.” W ich wypowiedziach dominuje odpowiedzialność – za rodzinę, za wspólnotę, za kraj. To decyzje z serca, nie tylko z kalkulatora.

Co nas powstrzymuje

Dla wielu kobiet powrót jest jeszcze trudniejszy niż sama decyzja o pozostaniu. Szczególnie niechętne do powrotu są matki małych dzieci – kobiety w wieku 30–39 lat. Zaledwie 6% z nich wróciło do Ukrainy, co stanowi pięciokrotnie niższy wskaźnik niż wśród innych grup wiekowych.

Główna bariera? Poczucie zagrożenia. „Jeśli dzieci nie będą miały tu normalnego dzieciństwa, nie wrócimy” – powtarza się w dziesiątkach rozmów.

Do tego dochodzi niepewność mieszkaniowa: brak ochrony lokatorów, rosnące ceny, umowy bez gwarancji. „Dopóki rynek nieruchomości nie będzie bardziej cywilizowany, ludzie będą się wyprowadzać. To nie tylko bariera dla powrotów, ale też dla decyzji o dziecku.”

Nie pomaga również zniekształcony obraz rzeczywistości. Ukraina z perspektywy Zachodu wydaje się strefą nieustannego zagrożenia, nawet jeśli lokalnie panuje względny spokój. Zachód z kolei – z Ukrainy – wygląda na miejsce obce, chłodne i kosztowne. To zjawisko badacze nazywają „efektem lustrzanego zagrożenia” – boimy się tego, czego nie znamy. 

Powrót to coś więcej niż tylko powrót.

A jednak wiele kobiet wraca. Nie tylko z potrzeby, ale z przekonania, że Ukraina to miejsce, gdzie ich życie ma znaczenie. Przyciąga możliwość pracy w zawodzie, większa elastyczność rynku, brak konkurencji w niektórych branżach.

„W Ukrainie łatwiej znaleźć pracę w swoim zawodzie, nawet jeśli dyplom nie jest uznawany za granicą. A brak konkurencji w wielu branżach otwiera kobietom nowe ścieżki” – mówią badacze.

Ale najważniejsze są niewidoczne czynniki: język, wspólna pamięć, sposób wychowania dzieci. „Wiem, że tutaj moje dziecko zrozumie, kim jest” – to jedno z najbardziej przejmujących zdań w badaniu.

Dla wielu Ukrainek wybór „zostać” lub „wrócić” to nie tylko decyzja o miejscu zamieszkania.

To decyzja o sensie.

Najpierw poszło o tranzyt ukraińskiego zboża przez Polskę, co dla Ukrainy było kwestią życia i śmierci. Kraj ze zniszczoną gospodarką ma właściwie tylko jeden towar eksportowy - zboże. Kryzys wybuchł przed wyborami parlamentarnymi w Polsce. O ile jeszcze można było zrozumieć irytację prezydenta Zełenskiego, to reakcja polskiej strony była najgorszą z możliwych.

Liderzy konserwatywnej parti PiS nagle, z dnia na dzień, przestali kochać wolną i niepodległą Ukrainę, a polski premier ogłosił, że Polska nie będzie wysyłać broni do Ukrainy.

Jak takie oświadczenie mogło wpłynąć samych Ukraińców i na gotowość innych ich sojuszników do dalszego wsparcia? Straty są trudne do oszacowania, i to w wielu wymiarach, dla obu stron. Cały ten cyniczny cyrk urządzono tylko po to, by PiS mógł zdobyć kilka procent głosów części nacjonalistycznie nastawionego elektoratu. Na szczęście dla Polaków i Ukraińców sztuczka nie zadziałała, Prawo i Sprawiedliwość się przeliczyło. Wybory wygrała koalicja demokratów, tworzona przez ludzi nastawionych od zawsze  proukraińsko i proeuropejsko. Wierzę, że to dobra wiadomość dla obu naszych krajów.

Gdyby nie żałosne zachowanie prezydenta Dudy, niedawnego wielkiego przyjaciela Ukrainy, przy każdej okazji obściskującego Zełenskiego, w Polsce byłby już nowy rząd, który wziąłby odpowiedzialność za kraj i relacje międzynarodowe, w tym jedno z najważniejszych zadań, czyli pomoc walczącej Ukrainie. Niestety prezydent Polski zagrał w typowy dla siebie sposób. Zamiast dbać o sprawy państwa odwleka powołanie nowego rządu, dając swoim partyjnym kolegom czas na spakowanie walizek, pękających już od dóbr państwowych, i bezpieczną ewakuację. Ostatnią rzeczą, która zaprząta głowę ministrom i urzędnikom z nadania PiS, jest bieżące zarządzanie państwem. Wszak im więcej problemów zostawią nowej ekipie, tym dla nich lepiej. To już nie ich państwo i nie ich zmartwienia.

Problem z TiR-ami na granicy trafił więc w najgorszy moment, czyli interregnum nad Wisłą, gdzie de facto nikt nie rządzi. Na tym galimatiasie chce jeszcze zyskać nacjonalistyczna Konfederacja, której działacze ruszyli zadymiać na granicę. Wczoraj awanturą zajęła się Komisja Europejska. Polska musi rozwiązać problem blokad na granicy z Ukrainą, inaczej KE może wszcząć wobec niej procedurę karną.- Polskie władze na mocy prawa UE mają obowiązek zapewnić swobodny ruch ukraińskich ciężarówek na przejściach granicznych - oświadczył rzecznik Komisji.

Wprawdzie polscy urzędnicy prowadzą jakieś rytualne rozmowy ze stroną ukraińską, ale de facto nie ma nikogo, kto wziąłby odpowiedzialność. Jeśli więc polscy TiR-owcy chcą rozwiązać problem, powinni zaparkować swoje ciężarówki przed pałacem prezydenckim w Warszawie, aby Duda nie przekraczał po raz kolejny granicy przyzwoitości i w końcu powołał rząd.