Iryna Dowhań: - Dopiero wtedy, gdy nawiążę z ludźmi relację opartą na zaufaniu, zaczynają mówić o zgwałconych kobietach

Joanna Mosiej: Powiedziała Pani, że największym Pani marzeniem jest, żeby świat się obudził i żebyśmy mieli przyszłość. Czy naprawdę jesteśmy już w momencie, w jakim była Republika Weimarska w swoim schyłkowym okresie? Nie ma dla nas nadziei i odwrotu? Historia musi się powtórzyć? 

Agnieszka Holland: Boję się, że trudno będzie zawrócić z tej drogi, jeżeli nie ma prawdziwej woli. Oczywiście nadzieja umiera ostatnia, ale to musi być nadzieja zbiorowa, a nie tylko jednostek. A w tym momencie, wśród tych, którzy decydują o naszych losach, nie ma pomysłów, nie ma woli. I nie ma odwagi.

Obecnie wszystkie rządy centrowo liberalno-prawicowe idą zdecydowanie w stronę reaktywności wobec czegoś, co wydaje im się nieuchronne, czyli fali brunatnego populizmu. A kiedy tej fali nie przeciwstawia się nic innego, tylko jeszcze więcej populizmu, to nie można wygrać rozgrywki o losy świata. Przynajmniej nie w najbliższym dziesięcioleciu. A równocześnie nie widzę takiej pracowitości, determinacji, nie widzę charyzmy, która mogłaby ludzi przekonać, że warto się o pewne wartości bić. I to w każdym wymiarze. I w takim, w jakim biją się Ukraińcy i w takim, jakim jest rezygnacja z pewnego komfortu, po to, żeby zapewnić lepszą przyszłość, żeby poszerzyć prawa innych.

Jednocześnie coraz więcej ludzi do tej pory zaangażowanych, z powodu zmęczenia, rozczarowania i utraty nadziei, udaje się na wewnętrzną emigrację. 

Tak, odpływają do takiego niebytu i pasywności, dlatego kryzys nadziei wydaje mi się najgłębszym i najbardziej niebezpiecznym kryzysem. I on wyraża się w wielu sprawach, jak chociażby w takiej niechęci do prokreacji, która jest w krajach zamożniejszych i która wynika właśnie z braku nadziei, z braku wiary w to, że przyszłość ma sens. Że jest na tyle dobra, że warto projektować siebie w tę przyszłość. I takie ogromne rozczarowanie, poczucie bezsensu, chęć odcięcia się od polityki młodych ludzi czy ludzi wrażliwych, ideowych, jest zjawiskiem śmiertelnie niebezpiecznym dla jakiejkolwiek próby utrzymania demokracji. 

Także jesteśmy w takim smutnym czasie. Zresztą to co się dzieje w Polsce jest jakimś odbiciem tego, co się dzieje w skali światowej. To co wyprawia Donald Trump, jak szybko rosną różne autorytaryzmu i to takie dystopijne. Można na to zareagować jako na fatalizm, poddać się temu i próbować iść z falą, co robi większość klasy politycznej. 

To podejście takiego specyficznego, narcystycznego egoizmu, które świetnie wyczuwają politycy pokroju Donalda Trumpa. Oni na tym budują. Dają nadzieję tym, którzy są na tyle bezkrytyczni, że przyjmą każdą błyskotkę za złoto i bardzo łatwo jest ich uwieść. Nie są wyposażeni w narzędzia jakiegoś elementarnego krytycyzmu, żeby się przeciwstawić nowoczesnym środkom komunikacji.

A w czasach rewolucji internetowej, sztucznej inteligencji, social mediów z ich algorytmami, manipulacja opinią publiczną jest banalnie łatwa i piekielnie skuteczna

Więc te potwory mają po swojej stronie jakieś zupełnie niebywałe narzędzia. To jest wielka wina całego systemu edukacji, również mediów, które poddały się presji klikalności tak bardzo, że w gruncie rzeczy przestały być autorytetem dla kogokolwiek.

Mam wrażenie, że tragizm Ukrainy polega też na tym, że walczy o przyłączenie do świata, którego już nie ma - do świata demokracji liberalnej, praw człowieka, państwa prawa. Do świata, który się topi jak jakiś cenny kruszec. 

Trochę tak właśnie jest. Ostatnie posunięcia Donalda Trumpa, czyli zamrożenie środków z USAD, godzą bezpośrednio w ich byt. Odbierają nadzieje nie tylko na lepszą przyszłość, ale i teraźniejszość. Z tych środków finansowana była praca wielu organizacji pozarządowych oraz konkretna pomoc humanitarna. Trudno będzie zastąpić te środki. Musimy zatem na nowo odbudować na jakichś innych zasadach niezależne organizacje pozarządowe i niezależne media. To będzie ogromny wysiłek. Bo pieniądze są w większości po tamtej stronie, gdzie wszyscy milionerzy i big techy.
Trump i jego zastępcy, jak jacyś uczniowie czarnoksiężnika, mogą imponować skutecznością wynikającą z całkowitego braku zahamowań. Do tej pory byliśmy przyzwyczajeni, że są pewne reguły i granice, których nie można przekraczać. 

My jesteśmy zdecydowanie w defensywie. 

‍Jak to się skończy?

Myślę, że mniej więcej wiadomo. Skończy się to jakąś apokaliptyczną katastrofą, po której, mam nadzieję, znowu wrócimy do domu. Jeżeli przetrwamy, to wrócimy do jakiegoś sensu, ale jak na razie nie wygląda to dobrze. 

‍To jak dawać nadzieję?
Mogę wyrażać tylko swój podziw, bo szczerze mówiąc, dawanie nadziei w sytuacji, kiedy nie wiem skąd ją wziąć, byłoby no takie nieodpowiedzialne.

‍Jest Pani sumieniem polskiego kina, a kto byłby dla Pani bohaterem dzisiejszych czasów, takim Obywatelem Jonesem?

Obywatel Jones, odważny sygnalista jest zawsze moim bohaterem. Bohaterem są też aktywiści, ci, którzy idą pod prąd, którzy zawsze kierują się najbardziej podstawowymi wartościami. Oni są dla mnie bohaterami naszych czasów. Jest im ciężko, bo to wielka mniejszość. Tak jak była wielka mniejszość demokratycznej opozycji w krajach komunistycznych, czy jak była ogromna mniejszość pierwszych chrześcijan.

No ale wierzę, że ten świat się jednak odbudowuje za każdym razem i za każdym takim zawirowaniem te wolności się poszerzają. Więc mam nadzieję, że teraz też tak nastąpi

‍W Pani filmie „Europa, Europa”, jest taka surrealistyczna scena, w której Hitler w tańczy w objęciach ze Stalinem. Myślę, że dzisiaj można by pokazać podobną scenę Putina tańczącego z …. 

No tak, myślę, że można by zrobić taki krąg, dość duży, tańczących oszalałych autorytarnych narcyzów, którzy nie oglądają się na żadne wartości, poza swoim doraźnym wielkim zwycięstwem.

„Europa, Europa’, która była w pewnym sensie ostrzeżeniem, aktualizuje się, jak wszystkie filmy czy opowieści, w takich momentach, które mówią o tym, co dzieje się z człowiekiem, który jest postawiony wobec najprostszego wyboru, żeby siebie ratować.

I wszystko inne przestaje się liczyć.

Kręciliśmy go w 1989 roku, a do kin wszedł na przełomie 1990 i 91 roku. To był czas wielkiej nadziei, wielkich zmian w naszej części Europy. Często pytano mnie, skąd ten podwójny tytuł. Ja odpowiadałam, że dla mnie ciekawa jest podwójność Europy, swoista dychotomia, która się odbija w losach chłopaka – bohatera filmu.

Europa z jednej strony jest kolebką największych wartości, demokracji, praw człowieka, równości, braterstwa, solidarności, wspaniałej kultury. A z drugiej strony - kolebką największych zbrodni przeciw ludzkości i największego okrucieństwa

To jest właśnie ta podwójność. I teraz ponownie zaczyna przechylać się na tę ciemną stronę. Wchodzimy w mrok i na razie nie widać jeszcze światełka w tunelu. No, ale to nie znaczy, że nie mamy iść w stronę tego światełka. 

Trzeba budować koalicję przeciwko temu, co się dzieje. Trzeba wlać ducha otuchy w opornych. Ludzi dobrej woli ciągle jest dużo i na tym ich oporze musimy budować przyszłość.

Wreszcie chociaż trochę otuchy. 

‍A moim ukraińskim znajomym, przyjaciółkom i przyjaciołom chciałam powiedzieć, że światło się pojawi. Chwilowo widzimy wokół ciemność i wydaje się nam, że nie ma w ogóle światła. Ale to światło jest. Ono jest w nas. My jesteśmy nosicielami tego światła i ci, którzy walczą w Ukrainie, są bardziej niż ktokolwiek inny jego nosicielami. Jest wokół dużo sił, które chcą to światło zgasić. No musimy je chronić. Jedyne, co mogę wyrazić, to podziw dla ich siły i solidarność. 

Bardzo dziękuję. Pięknie to Pani powiedziała. My sobie ostatnio powtarzamy, że nadzieja jest w nas. Bo gdy się wydaje, że nie ma skąd jej brać, to musimy znaleźć ją w sobie. 

‍Dokładnie, ma Pani rację. Właśnie to chciałam powiedzieć, że światło, czyli nadzieja jest w nas.

Ołena Gergel jest wdową po białoruskim więźniu politycznym i weteranie Wasiliju „Siabro” Parfienkowie, który zginął w Ukrainie. Po śmierci męża wstąpiła do 93. Samodzielnej Brygady Zmechanizowanej „Chołodnyj Jar”. Pomaga krewnym zaginionych, zabitych i wziętych do niewoli żołnierzy.

Do Ukrainy z białoruskiego więzienia

Natalia Żukowska: – Wasylija Parfienkowa, swojego przyszłego męża, poznała Pani na spotkaniu ochotników w Kijowie w 2015 roku. Jakie zrobił wrażenie?

Ołena Gergel: – Nie był obojętny wobec wojny w Ukrainie, chociaż w tamtym czasie nawet wielu Ukraińców nie postrzegało jeszcze wydarzeń na wschodzie kraju jako wojny. Dla Wasyla ważna była walka. Wierzył, że jeśli będzie walczył, Białoruś będzie mogła stać się wolna, niezależna i demokratyczna.

Zaczęliśmy się ze sobą kontaktować. Pomagałam mu jako wolontariuszka, wysyłając paczki. Bardzo lubił słodycze, więc zawsze wkładałam je do tych paczek. Był zupełnie inny od moich przyjaciół, zawsze byłam pod wrażeniem jego uczciwości. Był albo biały, albo czarny – żadnych szarości. A spotykać zaczęliśmy się po tym jak został ranny w Piskach.

Był otwarty?

Z początku nie lubił opowiadać o swoim dawnym życiu na Białorusi, to nie było dla niego przyjemne. Po raz pierwszy został uwięziony po proteście, kiedy Łukaszenka sfałszował wybory prezydenckie. Był jedną z pierwszych osób skazanych na więzienie w procesie politycznym. Dostał dwa lata, ale zwolnili go wcześniej na mocy amnestii. Tyle że nawet po tym nie przestał walczyć z reżimem.

Brał udział we wszystkich akcjach ulicznych i wiecach, więc dostawał kolejne wyroki. Przebywał w więzieniu, kiedy w Ukrainie rozpoczęła się Rewolucja Godności. Tam dowiedział się o śmierci swojego kolegi z Białorusi, Michaiła Żyzniewskiego [białoruski aktywista, który zginął podczas Rewolucji Godności w Kijowie, pierwszy zagraniczny Bohater Ukrainy – przyp. aut.]. Wtedy Wasyl postanowił, że gdy tylko zostanie zwolniony, pojedzie do Ukrainy.

Został zwolniony po zwycięstwie rewolucji na Majdanie, gdy wojna na wschodzie Ukrainy już trwała. Chciał dołączyć do Prawego Sektora, ale do tego trzeba było przejść przez szereg procedur. A on był bardzo niecierpliwy, więc dołączył do ochotniczego batalionu OUN [Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – red.], gdzie został przyjęty od razu. Po kilku tygodniach szkolenia wysłano go do wioski Piski w pobliżu lotniska w Doniecku. Tam zaczął się jego szlak bojowy.

Mieliście dwoje dzieci, ale oficjalnie pobraliście się dopiero w 2021 roku. Dlaczego?

Jakoś nie było okazji. Wydano mi nawet zaświadczenia dla moich dzieci jako samotnej matce, ponieważ kiedy Wasyl był na polu bitwy, nie mógł załatwić formalności w służbie migracyjnej. Ponadto, jak się okazało, białoruskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych złożyło wnioski do Interpolu w sprawie jego i innych białoruskich ochotników. Zgłosili utratę dokumentów, a tym samym ich nieważność. Innymi słowy, Wasyl miał paszport, tyle że nieważny.

Służba migracyjna nie miała prawa deportować go z Ukrainy jako bojownika, ale nie mogła też zapewnić mu nawet tymczasowego zezwolenia na pobyt. Przez jakiś czas był więc w zasadzie nielegalnym imigrantem. Wciąż się zastanawiam, jak w ogóle udało nam się pobrać.

Nasz związek był burzliwy, bo życie z rewolucjonistą nie jest łatwe. Z jednej strony jesteś z niego dumna, z drugiej – czasem chcesz ciszy i spokoju.

Utrzymuje Pani kontakt z jego rodziną w Białorusi?

To byłoby dla nich niebezpieczne. Więcej kontaktu mam z kuzynem męża, który mieszka w USA, i jego bratem, który jest w Polsce. Druga siostra Wasyla, która mieszka na Białorusi, została aresztowana i uwięziona na rok tylko dlatego, że wyszło na jaw, że Wasyl zaginął w Ukrainie. Nie brała udziału w żadnych akcjach ani protestach.

Na Białorusi łatwo o pretekst, by wsadzić człowieka za kratki. Wystarczy, że znajdą w czyimś domu np. dziecięce rajstopy w biało-czerwonych barwach, by uznać, że tam się wspiera „nazistowskie organizacje”.

Krewnym Białorusinów walczących w Ukrainie nie ma czego zazdrościć. Dlatego, aby nie narażać ich na niebezpieczeństwo, podczas pogrzebów białoruskich ochotników często wymienia się tylko ich znaki wywoławcze. Nie podaje się imion ani nazwisk. Nawet na grobach

Oczywiście nieoficjalnie krewni są informowani o śmierci, o ile kontakt z nimi jest możliwy. Jednak nie wszyscy popierają decyzje swoich bliskich o obronie Ukrainy. Na Białorusi rosyjska propaganda jest bardzo silna.

Niewola gorsza niż śmierć

Kiedy Pani mąż zaginął, była nadzieja, że jest w niewoli. Kiedy zdała Pani sobie sprawę, że nie wróci?

26 czerwca 2022 r. nasze oddziały opuściły Łysyczańsk. W pierwszych dniach miałam nadzieję, że gdzieś odjechali, może ranni, ale żywi. Później z zeznań jego towarzyszy wyłonił się pewien obraz. A w lipcu jeden z białoruskich kanałów telewizyjnych pokazał materiał propagandowy ze zdjęciem, na którym były ciała naszych żołnierzy. Wśród nich zobaczyłam ciało mojego męża. Rozpoznałam jego twarz, rzeczy osobiste, szewron, a nawet pasek, który mu kiedyś dałam. Nie było tylko zegarka. Musieli go zdjąć.

Według jego towarzyszy broni, zginęli prawie wszyscy, którzy byli na misji tego dnia. Dwóch zostało schwytanych. Mój mąż zawsze powtarzał, że nie da się pojmać. Dla niego niewola była gorsza niż śmierć. Mówił, że zawsze ma dla siebie granat, że zabierze ze sobą kilku wrogów na tamten świat.

Wciąż nie udało się Pani go pochować. Coś się ruszyło w tej sprawie?

Nie udało nam się odzyskać jego ciała. Kilka dni po bitwie nasze wojsko uruchomiło drony, by sprawdzić, czy można ewakuować ciała w tym obszarze, ale ciał już nie było. Rosjanie je zabrali. Jest parę punktów na mapie, gdzie można by je pochować. Wielokrotnie próbowaliśmy negocjować z drugą stroną w sprawie ekshumacji, ewentualnie zwrotu ciał, jednak w ostatniej chwili zawsze wszystko było odwoływane. Nie mogliśmy tego zrobić nawet za pieniądze. Nasi chłopcy są prawdopodobnie pochowani gdzieś w obwodzie ługańskim.

Nie ma ciał na fundusz wymiany

W brygadzie zajmuje się Pani się osobami zaginionymi, organizacją pochówku zmarłych i zapewnianiem protez okaleczonym. Skąd taki wybór?

Bo rozumiem te rodziny lepiej niż jakikolwiek podpułkownik. Z doświadczenia mogę powiedzieć, że dużo łatwiej pracuje się z rodzinami zmarłych niż zaginionych.

Rozmowy z rodzinami zaginionych są emocjonalne i trudne. Nie rozumieją, co się stało i jak do tego doszło

Moim zadaniem jest informowanie ich, że istniejemy, że jest numer, pod który mogą zadzwonić, gdy tylko poczują się na siłach.

Zawsze powtarzam, że dopóki nie ma zgodności DNA, jest nadzieja. W końcu w chaosie wojny często nie da się nawet podejść i zmierzyć pulsu żołnierza. A czasami dzieje się na odwrót: nawet po stwierdzeniu zgodności DNA rodziny nie wierzą. Mamy rodziny z Iłowajśka, których matki otrzymały wyniki badań DNA, ale nie uwierzyły w nie. Uważają, że ich bliscy nadal są w niewoli.

Czy uczestniczycie w wymianach ciał?

Obecnie przedstawiciele brygad praktycznie nie są już dopuszczani do udziału w wymianach. Pracujemy, by to zmienić. Za wymianę jest odpowiedzialna centrala koordynacyjna, wszystko odbywa się według standardowej procedury. Istnieją listy i określony punkt, w którym odbywa się wymiana. Przyjeżdżają przedstawiciele sztabu koordynacyjnego i lekarze ze strony ukraińskiej i wrogiej. Wymieniają się ciałami – i to wszystko.

Kiedyś powiedziała Pani, że w Ukrainie nie ma funduszu wymiany poległych. Jak to wygląda teraz?

Teraz niestety albo utrzymujemy terytorium, albo się wycofujemy. Nie mamy jak zbierać ciał wrogów na fundusz wymiany

Kiedy byliśmy w ofensywie, na przykład w regionie Charkowa, mieliśmy coś do oddania. Wyzwalaliśmy terytoria i mieliśmy taki fundusz.

Czy istnieją jakieś zasady komunikowania się z krewnymi zabitych lub zaginionych? Jak zaczyna się taka rozmowa?

Główną zasadą jest nie szkodzić i nie obiecywać niemożliwego. Zdarza się, że któryś z kolegów dzwoni do rodziny, coś mówi, a rodzice mają nadzieję, że ich syn żyje. A my wiemy już na pewno, że nie żyje. Czasem mamy więcej informacji, ale nie możemy ich jeszcze ujawnić. Każda komunikacja z rodziną opiera się na odrębnym, indywidualnym scenariuszu.

Nie możesz wypowiedzieć formułki: „Rozumiem was, rozumiem wasz ból”. Bo nikt tego nie rozumie

Najważniejsze to spróbować ich wesprzeć, powiedzieć, że mogą poprosić o pomoc w dowolnym momencie. Często jesteśmy postrzegani jak jakiś niebiański urząd, ludzie myślą, że możemy zrobić wszystko. Ale nasze możliwości są ograniczone. Zdecydowanie możemy pomóc z dokumentami, ale niestety nie możemy zwrócić bliskim osoby, która nie żyje.

Co powinna zrobić rodzina, której bliski zaginął na wojnie?

Krewni otrzymują wtedy zawiadomienia z Terytorialnego Ośrodka Rekrutacji i Wsparcia Społecznego. Jest tam napisane, że zaginął taki a taki żołnierz tam i wtedy. Komisariat wojskowy wydaje pierwsze instrukcje:

1. Napisz wniosek o wsparcie finansowe dla żołnierzy w wojskowym biurze rekrutacyjnym. Zgodnie z prawem, gdy dana osoba jest w niewoli lub zaginęła, krewni otrzymują jej wynagrodzenie. Wcześniej było to około 120 000 hrywien miesięcznie. Od lutego 2025 r. 50% wynagrodzenia jest zatrzymywane na rzecz żołnierza, a resztę otrzymują krewni.

Taka była prośba społeczeństwa, bo zdarzają się sytuacje, gdy żołnierz wraca z niewoli, a podczas jego nieobecności pieniądze otrzymywała na przykład matka ich wspólnego dziecka, która przez lata nie pozwalała żołnierzowi na kontakt z nim.

Ponadto wojsko ma teraz prawo do wydania rozkazu w takiej sprawie. Oznacza to, że jeśli żołnierz chce, by jego żona otrzymała 100% pieniędzy w przypadku jego zaginięcia, pisze oświadczenie, które jest przechowywane w jego aktach osobowych.

2. Napisz wniosek o wyciąg z dokumentu, który zawiera informacje o tym, co się stało, gdzie i jak.

3. Udaj się na najbliższy posterunek policji i spisz oświadczenie o zaginięciu. Na jego podstawie śledczy wszczyna postępowanie karne, wprowadza dane do JRDP [Jednolity Rejestr Dochodzeń Przedprocesowych – red.] i wydaje rodzinie wyciąg. Śledczy musi również pobrać próbki DNA od krewnych. Są one wysyłane do laboratorium, które wprowadza dane do ujednoliconej bazy danych DNA.

To minimum, które rodziny muszą zrobić. Istnieje również wiele innych struktur, na przykład Krajowe Biuro Informacji (KBI), które współpracuje z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem. To ono jest proszone o dostarczenie informacji o pobycie danej osoby w niewoli. Trzeba złożyć wniosek do NIB. Wtedy w ciągu dwóch miesięcy otrzymasz oficjalną odpowiedź, czy dana osoba jest w niewoli, czy też nie ma o tym żadnych informacji.

Najważniejszą strukturą jest centrala koordynacyjna, która zajmuje się wymianą ciał i więźniów. Oni proszą każdą rodzinę o utworzenie konta obrońcy na stronie internetowej centrali koordynacyjnej i podanie jak największej ilości informacji o zaginionym żołnierzu. Bo tylko ty wiesz, czy bliski ma jakiś pieprzyk, bliznę lub tatuaż.

Mamy bardzo mało oficjalnych informacji o jeńcach. Jedynym sposobem, by dowiedzieć się więcej, jest powrót chłopaków z niewoli. Są przesłuchiwani, pokazuje się im albumy ze zdjęciami. W ten sposób zbierane są szczegółowe informacje o innych

Cuda się zdarzają

Czy rozgłos pomaga, czy szkodzi żołnierzom w niewoli?

Zawsze wyjaśniamy rodzinom, że żołnierz może mieć „legendę”. I że kiedy publikujemy szczegółowe informacje na jego temat, możemy mu zaszkodzić. W niewoli może mówić np., że był tylko kierowcą i nikogo nie zabił. A wróg śledzi wszystko. Lepiej, żeby rodziny nie ujawniały szczegółowych informacji. Możesz oczywiście publikować zdjęcia, ale nie podawaj szczegółów na temat tego, gdzie służył i kim był.

Przez co muszą dziś przechodzić ci, których krewni mają status zaginionych?

Jestem dumna z tych bliskich, którzy mają wewnętrzną siłę, by się nie poddawać i kontynuować własną walkę. To tacy, którzy nieustannie domagają się czegoś od instytucji państwowych. Ich konstruktywne działania naprawdę pomagają zarówno w poszukiwaniach, jak w komunikacji między rodzinami a państwem.

Znam wiele kobiet, które samodzielnie pokonują biurokratyczne przeszkody, usprawniając w ten sposób system

Niestety są też przeciwne przykłady, które wywołują chaos. Ta kategoria ludzi widzi wokół siebie tylko zdradę. Nie rozumieją, że z powodu intensywnych działań wojennych żadna ze stron nie szuka zmarłych. I że nie chodzi tu o czyjąś niechęć.

W Pani pracy zdarzają się cuda?

Znam historię, którą opowiedział nam Ołeh Kotenko, były komisarz ds. praw osób zaginionych. Chodziło o mężczyznę z amputowaną ręką, który został wywieziony z pola bitwy podczas zbierania szczątków poległych. Była zgodność DNA, rodzinie powiedziano, że nie żyje. Ci ludzie przez kilka lat żyli w przekonaniu, że ich syn odszedł. I nagle, podczas jednej z wymian, niespodziewanie powrócił. W złym stanie fizycznym, z amputowaną ręką, gangreną, ale żywy.

Najbardziej niesamowite historie to te, w których odnajdujemy zaginionych ludzi w niewoli. Na przykład podczas ostatniej wymiany wrócił żołnierz, który był w niewoli przez trzy lata

Jak radzi sobie Pani ze stresem?

Pomagają mi przyjaciele i zespół. Mogę z nimi rozmawiać o wszystkim i śmiać się, choć to głównie czarny humor. Teraz pogoda się poprawia, mogę znów chodzić na strzelnicę, co również odwraca moją uwagę. Czasami prowadzę też szkolenia z medycyny taktycznej. W nich chodzi o życie, podczas gdy w naszej pracy niestety bardzo często chodzi o śmierć.

Kiedy nie mogę sobie poradzić, pracuję z psychologiem. Leki pomagają, ale antydepresanty nie. Pomaga terapia wspomagająca przeciw nadmiernemu lękowi.

Czego nauczyła Panią wojna?

Teraz nie mam czasu na media społecznościowe. Często poznajemy jakieś nowiny, gdy mamy informację zwrotną. I wtedy pojawia się pytanie: „Ale o co chodzi?”. Nawet gdy mam czas, nie rozumiem, dlaczego miałabym zapełniać swoją głowę rzeczami, na które nie mam wpływu. Kolejną rzeczą są wiadomości głosowe. Kiedyś nie rozumiałam, dlaczego wszyscy wojskowi je nagrywają. Teraz rozumiem.

Wojna nauczyła mnie też żyć teraźniejszością. Szanować przeszłość, ale nie robić planów.

Kiedyś można było planować, myśleć o wycieczkach w Karpaty, nad morze... Teraz to wszystko minęło. Powinieneś żyć dniem dzisiejszym

‍

Zdjęcia:a rchiwum prywatne

Spacer ulicami Kramatorska w niedzielne przedpołudnie pozwala zapomnieć, że kawałek dalej toczą się ciężkie boje, a linia frontu drży od huku artylerii. Choć przymrozek jeszcze kłuje w policzki, słońce grzeje tak mocno, że myśli uciekają ku wiośnie. Ulice tętnią życiem. Gdzie nie spojrzę, przemykają mi przed oczyma kolorowe, kraciaste torby bazarowe przypięte do rowerów, wózeczków, przewieszone przez ramiona. Mieszkańcy idą na zakupy w supermarketach, inni wędrują w kierunku ryneczku, na którym w niedzielny poranek można kupić wszystko: wiejskie jajka, domowe sery i wędliny, suszone ryby, ubrania, wojskowe naszywki, a nawet części do samochodów. Ten miejski kalejdoskop przeplata się ze wszechobecnym kamuflażem mundurów i zielenią wojskowych samochodów. Dwie równoległe rzeczywistości tak mocno ze sobą związane, a zarazem zupełnie sobie obce.

Przed południem otwierają się też liczne restauracje, w których można zjeść dania kuchni ukraińskiej, gruzińskiej, włoskiej czy japońskiej. Kawiarnie serwują kawę i kanapki na wynos, piekarnie od rana wypiekają świeże pieczywo. Pozorny spokój kilka razy na dzień zakłócają syreny alarmu przeciwlotniczego, na które i tak już niewielu zwraca uwagę. Trudno przywyknąć do nieustannego zagrożenia życia, ale też nie da się w tym nieustannym zagrożeniu żyć. Mieszkańcy Kramatorska w tyle głowy mają świadomość niebezpieczeństw, ale do niech przywykli, wkomponowali dźwięki wojny w swoją codzienność. Żyją z dnia na dzień, ciesząc się, że jest prąd, gaz, woda. I że tym razem spadło gdzieś indziej, nie na ich dom. Idą na ten bazarek po jajka, chociaż wiedzą, że to miejsce, szczególnie w niedzielę, to świetny cel. Przecież to wiele razy zdarzało się już wcześniej: w Chersoniu, w Konstantynowce, Pokrowsku. Idziesz ulicą, a śmierć chucha ci na plecy. I nigdy nie wiesz, czy dziś nie przyjdzie kolej na ciebie. Wszystko jest okej, dopóki pocisk nie pieprznie w sklep, w którym właśnie kupujesz żółty ser.

Trzeba żyć 

Słońce już dawno zniknęło za horyzontem i zaczął się wieczorny przymrozek. Kiedy podjeżdżamy do ukrytyego w ciemności blokpostu, dostrzegam parę ulatującą z ust żołnierzy. Uchylam okno i zaczynam swoją standardową przemowę:

– Dobry wieczór, jesteśmy wolontariuszami. Wracamy z…

– Dokąd jedziecie? – przerywa mi w połowie zdania.

– Do Kramatorska.

– Możecie zabrać tego żołnierza? – skinieniem głowy wskazuje mężczyznę w mundurze, na oko 50-letniego. – Jedzie do Iziumu, spóźnił się na ostatni autobus.

– U nas mało miejsca – uśmiecham się – ale damy radę. Niech pan wskakuje!

Razem z nim do samochodu wtacza się przenikający chłód, zapach ziemi i powietrza. Mam wrażenie, że większość żołnierzy walczących na pierwszej linii frontu pachnie tak samo. Ziemią, którą wyzwalają, i wiatrem. 

Na początku wymieniamy się kurtuazyjnymi frazami o autobusach, które mimo wojny kursują między przyfrontowymi miastami. Ale rozmowy z wojskowymi zawsze schodzą w jedną stronę. Wolontariusze są taką grupą, która widziała więcej i więcej rozumie. Czasami otwierają się więc przed nami bardziej niż przed swoimi bliskimi, których starają się nie obciążać. A potrzebują być wysłuchani.

– Polacy uratowali mi życie – żołnierz niespodziewanie zmienia temat. – Wasi medycy bojowi ewakuowali mnie, gdy zostałem ranny pod Czasiw Jarem.

– Pamięta pan ich imiona?

– Nie, mało co pamiętam z tego momentu. Wiem, że otoczyli mnie opieką. Nie wiem, kim byli, ale będę im do końca życia wdzięczny. Właśnie wracam ze szpitala w Charkowie, jeszcze mam zawroty głowy i czasem nie dosłyszę.

– I co, wraca pan na front nie wyleczywszy się do końca?

– A jak inaczej?

Andrij służy w 54. brygadzie. Najtrudniejszym momentem była dla niego bitwa o Mariupol. Trafił tam niemal od razu po zgłoszeniu się do armii na ochotnika. Na dźwięk słowa „Azowstal” marszczy mu się czoło, a wzrok ucieka w ciemność za oknem. Mówi, że było nielekko. Przeszedł krwawy szlak od Mariupola, przez Bachmut i Sołedar – aż po Czasiw Jar. I nigdy nie miał wątpliwości, czy podąża słuszną ścieżką. 

– Być tak blisko śmierci i ciągle tam wracać… – trochę się waham, zadając to pytanie. – Jak to wytrzymać psychicznie?

– Być blisko śmierci to znaczy jeszcze mocniej cenić wolność i życie

– Wielu moich znajomych wolontariuszy po ataku na pizzerię „Ria” w Kramatorsku boi się tam wracać. Myślą sobie: to mogłam być ja. Tam zginęło 13 osób. Wielu aktywistów, wolontariuszy. Ja też mogłam tam siedzieć i jeść pizzę.

– Nie, to nie był twój czas. Masz tu wiele ważnych spraw do zrobienia. Trzeba żyć. Wiele razy żona mnie pytała, czy może już nie dosyć tego, czy nie powinienem wrócić do domu. Ale jak to wszystko zostawić? Nie można się poddać. Nie mogę zostawić chłopaków.

Andrij nabiera powietrza w płuca.

– Strasznie ją kocham.

Na skrzyżowaniu stoi czarna osobówka. Z daleka dostrzegam wielki i szczery uśmiech pulchnej brunetki, która macha do nas zza szyby. Wysiadamy z samochodu, by się przywitać, przekazujemy też Andrijowi kilka paczek, którą wieziemy na Donbas, dla jego towarzyszy. Pytamy jeszcze o drogę, bo po rozwalonym po okupacji mieście bardzo ciężko się przemieszczać. Andrij z żoną decydują się kawałek nas poprowadzić, więc ruszamy za ich samochodem. Rozstajemy się przy zbombardowanym moście, po czym ruszamy w kierunku Kramatorska.

Do miasta zostało nam jakieś dziesięć minut drogi, kiedy za oknem słyszę głośny świst. Chcę się upewnić, więc uchylam okno. Samolot? Tu, na Donbasie, dźwięk samolotu zawsze budzi lęk. Może oznaczać, że w powietrzu jest rosyjski myśliwiec z bombami szybującymi, którymi terroryzuje mieszkańców przyfrontowych miast i wiosek. Bo te bomby spadają tu codziennie, a z powodu bliskości granicy okupowanych terytoriów rzadko można ostrzec ludzi o zagrożeniu – więc alarmy przeciwlotnicze włączają się już po wybuchu. Świst za oknem oddala się od nas, powoli niknie, a potem zmienia się w potężne uderzenie, które wibruje mi w żołądku.

Nad Kramatorskiem pojawia się krwawa łuna, która rozświetla czarny horyzont. Kolejny paradoks tej wojny: to, co piękne, zazwyczaj oznacza czyjąś śmierć

Kiedy chwilę później skręcamy w naszą ulicę, dostrzegamy zastępy strażaków biegnących w kierunku pożaru. Trwa akcja gaszenia ognia, który trawi budynek po uderzeniu KAB-a. Płomienie zaczynają niebezpiecznie wychylać się za ogrodzenie, w kierunku sąsiadów, ulica posiekana jest odłamkami. Właśnie ta ulica, którą mamy jechać do domu. Przyglądam się tej surrealistycznej scenie, wstrzymując oddech. „Trzeba żyć” – pomyślałam. Na głos wykrztuszam z siebie tylko jedno zdanie:

– Gdyby nie Andrij, ten krótki przystanek w Iziumie, ta kawa… to mogliśmy być my.

Starych drzew się nie przesadza 

W ciasnym pomieszczeniu stoją wysokie stelaże, z których zwisają sieci rybackie. Szybkimi ruchami palców na grubych niciach zaplątywany jest pocięty w paski materiał. Zielone, brązowe i czarne skrawki tworzą kamuflaż, który ma ukryć żołnierzy i ich pojazdy przed obserwującymi ich z powietrza oczyma wrogich dronów. Ale to nie żołnierzy można tu spotkać. W tej małej kramatorskiej społeczności spotykają się uchodźcy z Doniecka, Mariupola, Bachmutu czy Ługańska. Głównie emeryci, którzy chcą się czuć przydatni.

Najstarsza aktywistka ma 87 lat i przychodzi tu codziennie. Mówią, że to ich mała Sicz, ufortyfikowany kozacki obóz, ich mały wojenny front. Wyplatają siatki maskujące, które później wysyłają na front. I choć w większości pochodzą z rosyjskojęzycznych miejscowości, uczą się razem ukraińskiego, poprawiają nawzajem swoje pomyłki, wspierają się. Bo wiedzą, że język to broń, która w prosty sposób odróżnia „nas” od „nich”. 

Przy jednym ze stelaży w różowej czapce na głowie pracuje w milczeniu i skupieniu Hałyna. W kwietniu 2022 roku w pośpiechu opuściła swój dom w Bachmucie. Mieszkańcy miasta wiedzieli, czym jest wojna, już od 2014 roku, jednak nikt nie wierzył w taką eskalację. Kiedy zaczęła się inwazja, rakieta wybuchła niedaleko jej domu. Wtedy zaczęła się pakować, ale trochę siedziała na tych walizkach, wzbraniając się przed wyjazdem. Bachmutczycy masowo zaczęli opuszczać miasto w kwietniu 2022 roku, gdy ulice zaczęły płonąć od pocisków artyleryjskich.

Ale byli i tacy, którzy zostali do samego końca. Żyli w piwnicach, dopóki miasto nie padło

– Wiem, że jesienią rakieta rozwaliła mój dom – mówi Halyna. – Cały spłonął, ostał się tylko fragment lodówki. Kawałek lodówki – to wszystko, co zostało z naszego domu. 

Kiedy pytam ją, o czym w tej chwili marzy, odpowiada – oczywiście – że o końcu wojny. Żeby chłopcy na froncie przestali ginąć. Żeby wreszcie był pokój i spokój.

Tutaj, w Kramatorsku, mają wszystko, czego potrzeba: dach nad głową, ciepło, jedzenie, a przede wszystkim swoją małą Sicz, dzięki której jest zajęcie, czują się potrzebni i wiedzą, że to, co robią, przyczynia się do bezpieczeństwa żołnierzy na froncie i przybliża zwycięstwo. Cel jest jasny dla wszystkich. Tylko, co będzie później? Co będzie po wojnie? Do czego wrócą?

– Każdy Bachmutczyk ma marzenie, by wrócić do Bachmutu – oczy Halyny zaczynają się szklić

– Ale żebyście zrozumieli: ja wiem, że tam niczego nie ma, ja wiem, że wszystko jest zrujnowane. Ale chciałabym zobaczyć mój dom, rozwalony na kawałki pociskiem, zobaczyć, że to wszystko prawda, i w końcu się z tym pogodzić. Przyjąć to. A może uda się te domy odbudować? Wy jesteście młodzi, więc w swojej młodej duszy tego nie rozumiecie. Ja chcę do domu. Chcę być tam, gdzie są pochowani moi rodzice, gdzie są ulice znane mi z dzieciństwa, gdzie wychowałam dzieci. To moja mała ojczyzna, moje miejsce na ziemi. Stare drzewo, przesadzone w inne miejsce, nie przeżyje. Nieważne, jak ziemia pod nim byłaby żyzna.