Odbić się od dna. Uchodźczynie wracają do zawodu

Niedawno na jednej z grup „nasi w Polsce” natknęłam się na post o sprzedaży ledwo co przygotowanej do otwarcia kawiarni. Właścicielka zamieściła urocze zdjęcia stylowego wnętrza – aż chciało się w nim zanurzyć. W komentarzach było pełno pytań o to, dlaczego kawiarnia została sprzedana. Właścicielka przyznała, że nie obliczyła właściwie kosztów w biznesplanie i zabrakło jej pieniędzy na start.

Wcześniej słyszałam podobne historie od moich znajomych – artystów z Katowic i pisarza z Wrocławia. Ale wtedy był ku temu obiektywny powód: epidemia COVID. Postanowiłam bliżej zbadać ten temat i w ten sposób natrafiłam na dwa odnoszące sukcesy lokale prowadzone w Polsce przez Ukraińców. Ich właściciele zgodzili się opowiedzieć o swoich sukcesach i porażkach.

Więcej niż kawiarnia

Kawiarnia „Szczęście istnieje” pojawiła się na mapie Katowic jakoś rok temu. Dziś to jedno z ulubionych miejsc zarówno mieszkańców, jak turystów. Można tu usłyszeć nie tylko ukraiński i polski – wielokulturowa przestrzeń zgromadziła kreatywnych ludzi różnych narodowości o różnych zainteresowaniach.

Daria Rudyk, właścicielka lokalu, oprócz ukraińskiego zna jeszcze polski, angielski, turecki, hiszpański i chiński

Gdy postanowiła otworzyć kawiarnię, w Polsce mieszkała już od 10 lat. Ma też polskie obywatelstwo.

– Chcieliśmy stworzyć nie tylko kawiarnię, ale społeczność – wyjaśnia Daria. – Przestrzeń, w której będą różne kluby, wydarzenia i zajęcia, na przykład spotkania poliglotów, wieczory literackie, kluby kobiece i biznesowe itp. Oferujemy więc nie tylko kawę i jedzenie, ale przede wszystkim okazję do spotkań i nawiązywania interesujących znajomości.

Zacznij od podstaw

Daria pochodzi z wielodzietnej rodziny. Jej rodzice mają ośmioro dzieci, spośród których siedmioro ma własne firmy. Ducha przedsiębiorczości zaszczepiła w nich mama, która prowadziła dużą firmę odzieżową w obwodzie winnickim, eksportowała towary za granicę i była gwiazdą telewizyjną. Bez pomocy ojca prowadzenie rodzinnego biznesu byłoby jednak niezwykle trudne.

Daria Rudyk

Dla Darii mąż też jest wsparciem.

– On jest żeglarzem – mówi Daria. – Pomyśleliśmy, że skoro trudno nam pracować razem na odległość, powinniśmy stworzyć coś razem na lądzie. Nie mieliśmy w tym żadnego doświadczenia, a to duży problem, gdy otwierasz kawiarnię. Bo błędy kosztują cię dużo pieniędzy.

Na szczęście mieliśmy poduszkę finansową i kilka osób pożyczyło nam pieniądze. Gdyby nie to, musielibyśmy sprzedać nasz biznes.

Jeśli chcesz otworzyć kawiarnię, powinnaś wcześniej pracować jako menedżerka w innej kawiarni – choćby za darmo

Znam wiele osób, które pracują w tej branży od dłuższego czasu, ale nie chcą mieć własnej kawiarni. Bo to ciągłe zmartwienie – 24/7, życie w trybie wielozadaniowym. Musisz szybko przechodzić od jednego zadania do drugiego, znajdując przy tym czas na dokończenie poprzedniego.

Biznesplan, który napisaliśmy, nie mając żadnego doświadczenia, opiewał na 30 tysięcy dolarów. Ale projekt w rzeczywistości kosztował nas znacznie więcej. Musisz liczyć co najmniej 1000 dolarów za metr kwadratowy kawiarni – usłyszałam to od przedsiębiorcy, który jest właścicielem sieci kawiarni w Polsce. Będzie taniej tylko wtedy, gdy wszystko masz z drugiej ręki. My nie mieliśmy wystarczająco dużo pieniędzy na sprzęt, kupiliśmy więc tanie naczynia, a ekspres do kawy wypożyczyliśmy. Tylko dzięki temu, że mój mąż ma pracę, jakoś udało nam się pokonać trudności.

Na ratunek – menedżer kryzysowy

Musisz być przygotowana na to, że na początku nie będzie wysokich zysków. A jeśli nie będziesz odpowiednio planować, możesz nawet wyjść na minus.

– Mieliśmy okres, w którym miesięczna strata wynosiła 6 tysięcy złotych. W naszych obliczeniach szliśmy ukraińskim tropem myślenia w kwestii cen. Tyle że w Polsce zasady są inne, tu pracownicy otrzymują wysokie pensje. Na początku mieliśmy wielu pracowników na umowę o dzieło – zatrudniam zarówno Polaków, jak Ukraińców. Wtedy nie zdawałam sobie sprawy, że kiedy pracownicy stanowią 50% kosztów, to jest to za dużo. Teraz mam 30% i jest łatwiej.

Drugim problemem były niskie ceny posiłków. Daria wspomina, że na początku sami klienci zdawali się jej mówić: „Wszystko mi się u was podoba, zwłaszcza ceny”.

– Kucharze też robili wszystko „na oko”, podczas gdy ważne jest precyzyjne ważenie produktów – wspomina Daria. – Jeśli kiedyś na jedzenie wydawałam co najmniej 30 tysięcy, teraz wydaję 17 tysięcy.

Tyle że wszystkie te mądre odkrycia nie spadły Darii z nieba. Musiała zwrócić się do specjalisty:

– Stworzyłam arkusze kalkulacyjne i statystyki, ale ponieważ nie miałam doświadczenia w analizie kryzysowej projektu, nie wiedziałam, od czego zacząć wprowadzanie zmian. Zatrudniłam więc menedżera kryzysowego, który pomógł mi stworzyć nowe menu. Wszystko zostało wyliczone co do grosza i już w grudniu 2023 roku byłam na plusie.

Zwalniać ludzi tak, by czuli się szczęśliwi

Trzeba też było zmniejszyć liczbę pracowników:

– Mieliśmy dwóch baristów i dwóch kucharzy – mówi Daria. – Teraz jest po jednym. Tak, jest więcej pracy, ale jak się okazało, pracownicy mogą ją wykonać bez szkody dla siebie i mojego biznesu. Barista parzy kawę i zmywa naczynia. Niestety to jedyny sposób na przetrwanie właściciela, który zainwestował w ten biznes dużo pieniędzy.

Natalia Ritewa

Daria uważa, że pracowników należy traktować z szacunkiem – nawet tych, których zamierzasz zwolnić.

– Kiedy ktoś się nie sprawdza, musisz się z nim pożegnać. Czasami nie od razu widać, że dana osoba nie nadaje się do tej pracy, że jest nieuporządkowana lub powolna. Na początku było mi bardzo trudno zwalniać ludzi, ale nauczyłam się już, jak to robić.

Nie możesz po prostu powiedzieć komuś: „Nie nadajesz się na baristę, bo masz brudne paznokcie”. Albo: „Nie poradzisz sobie jako kelnerka, bo jesteś zbyt powolna”. Trzeba tak pożegnać się z każdą osobą, by jej nie urazić. W końcu ta kawiarnia nazywa się „Szczęście istnieje” i chcesz, by wszyscy byli tu szczęśliwi. Poza tym negatywna opinia w Internecie może cię kosztować reputację.

Kiedyś zwolniłam osobę, z którą później się zaprzyjaźniłam. Przyszła do nas na kawę

Zwalniając ją, powiedziałem: „Ołena, jesteś zbyt inteligentna i utalentowana na tę pracę. Nie jesteś tu we właściwym miejscu, musisz znaleźć sobie inne zajęcie”.

Dziś Daria ma wiele planów. W jej kawiarni można teraz kupić specjalnie pakowaną kawę, będą też sprzedawane koszulki.

Od uchodźczyni do bizneswoman

– W Oleszkach żyliśmy pod okupacją przez sześć miesięcy – wspomina Natalia Ritewa. – Zdarzało się, że nie mieliśmy kontaktu ze światem przez 2-3 tygodnie, a telefonu mogliśmy używać tylko jako latarki lub kalkulatora. W sierpniu zdecydowaliśmy, że musimy wyjechać. Nie posłalibyśmy przecież dziecka do kacapskiej szkoły. Wyjechaliśmy przez Krym.

Na początku nie uczyłam się polskiego, bo czekałam na deokupację, by wrócić do domu. Ale Oleszki nie zostały wyzwolone. Stało się jasne, że muszę rozpocząć działalność w Polsce.

Jeśli nie wiesz, co robić, rób, co umiesz

W obwodzie chersońskim rodzina Natalii miała dwa sklepy: jeden w Oleszkach, a drugi, sezonowy – w nadmorskiej osadzie Lazurne. Uznali więc, że w Krakowie spróbują swoich sił w handlu:

– Początkowo chcieliśmy sprzedawać piwo z beczki, ale potrzebowaliśmy do tego małego pomieszczenia, o powierzchni 20-30 metrów kwadratowych. Zamiast niego znaleźliśmy inny lokal – w pobliżu dawnej fabryki Schindlera na Kazimierzu, gdzie jest wielu turystów. Uznaliśmy więc, że kawiarnia będzie lepszym rozwiązaniem.

Potem znaleźli Ukrainkę, która piecze pyszne napoleonki i ciasta miodowe. No i wyremontowali lokal, bo w tym budynku, choć był nowy, nie było nawet toalety.

– Nie wiedzieliśmy wtedy, że remont będzie konieczny. Teraz nie szukałabym lokalu w nowym budynku, bo wymogi sanitarne dla takich lokali są bardzo restrykcyjne. Mieliśmy otwierać latem, ale przyszła kontrola sanepidu – i się zaczęło: sufit był za nisko, potrzebowaliśmy 2 toalet, a nie jednej, umywalek też było za mało.

Mój mąż, który wszystko robił sam, musiał zburzyć to, co zbudował – i zbudować od nowa. Podjął pracę jako taksówkarz, bo nie mieliśmy z czego żyć

Otwarcie opóźniło się o 3 miesiące.

Kiedy kawiarnia ruszyła, zdali sobie sprawę, że popełnili błąd w obliczeniach. Nie piekli słodyczy, utrzymanie się tylko ze sprzedaży kawy było nierealne. Zaczęli zastanawiać się, co jeszcze mogą zaoferować klientom.

– W mediach społecznościowych często natykałam się na pytanie: „Gdzie można grillować mięso?”. Też tęskniłam za naszymi kebabami. W Ukrainie mieszkaliśmy w prywatnym domu, mój mąż robił je pyszne na grillu. Powiedziałam mu: „Spójrz, jak wielu Ukraińców tęskni za naszym kebabem. A przecież ty robisz go tak pysznie. Spróbujmy!”

Tak na mapie Krakowa pojawiła się kebabownia o nazwie Bacchus café.

Pomogła poczta pantoflowa

Natalia mówi, że w reklamę nie zainwestowała ani grosza. Bo jeśli oferujesz unikalny produkt, to on sam się zareklamuje.

– Na dodatek wrzucałam posty tylko w tych grupach, których moderatorzy nie prosili o pieniądze. Nie płaciłam też za ukierunkowaną reklamę w mediach społecznościowych, a mimo to nasze strony na Instagramie i Facebooku mają już ponad 1000 obserwujących.

Natalia uważa, że to zasługa przyjaznej atmosfery, która panuje w lokalu. Chętnie rozmawia z gośćmi, opowiada im swoją historię, interesuje się ich sprawami. Dlatego chcą tu wracać.

– Wiele osób bierze jedzenie na wynos. Niektórzy zabierają gotowe kebaby na wieś, nad jezioro, inni zamawiają je do domu. Jest też sprzedaż przez aplikacje mobilne. Zaczęliśmy współpracować z Pyszne. Nie ma opłaty wstępnej, tylko 30% od sprzedaży. Jako że mają tylko jeden grill i w weekendy są bardzo zajęci, z aplikacji korzystają tylko w dni powszednie.

Gotować, jak w domu

Większość klientów kebabowni to Ukraińcy. Dla wielu Polaków kebab to wciąż egzotyczne danie – choć tylko do momentu, gdy go spróbują.

– Zauważyłam, że Polacy bardzo lubią cebulę, dlatego do moich kebabów dodaję dużo marynowanej cebuli. Często ludzie podchodzili do mnie i pytali, według jakiego przepisu ją marynuję. W czym tkwi sekret? Śmieję się, że nie ma żadnego sekretu, tylko sól i ocet, ale w określonych proporcjach. A oni brali zeszyty i zapisywali dokładne proporcje. Nie żałuję, że dzielę się przepisami. Ale przepisu na mój popisowy sos nie zdradzę nikomu!

Staram się gotować w pracy tak, jak chciałabym gotować w domu. Żałuję, że w przeszłości byłam zbyt leniwa, no i nie miałam na to czasu. Tutaj pokazuję wszystkie moje wynalazki i chętnie dzielę się nimi z innymi. Mamy tu rejon turystyczny, więc zarówno Hiszpanie, jak Włosi próbowali naszych kebabów. Byli zaskoczeni i chwalili. Obcokrajowcy nie do końca rozumieją, jak to jeść, ponieważ podaję kebaby na chlebie pita, a oni myślą, że trzeba je zrolować i ugryźć... Kiedy jednak dostają sztućce, wszystko staje się jasne. Chcę, by nasze ukraińskie jedzenie było popularne na całym świecie.

Chcę, żeby Hiszpan czy Włoch, gdy wróci do domu, zobaczywszy coś ukraińskiego przypomniał sobie: o, znam tę kuchnię, jest świetna! Próbowałem już jedzenia od Ukraińców, jest pyszne!

‍

Wnioski z doświadczeń naszych bohaterek

* Poznaj przepisy. Gdyby Natalia wiedziała, że Polska ma inne podejście do zakładania biznesu niż Ukraina, nie otwierałaby restauracji w nowym budynku. Poszukałaby już wyposażonego lokalu.

* Naucz się języka lub zatrudnij tłumacza. Podczas pierwszej konsultacji ze służbami sanitarno-epidemiologicznymi Natalia zorientowała się, że ich sufit jest za nisko, ale stwierdzenie inspektora „można to uzgodnić” potraktowała dosłownie. I kiedy przyszła kontrola i zabroniła im otwierania lokalu, okazało się, że „uzgadnia” to inny organ. Natalia straciła czas i wszystko trzeba było gruntownie przerobić.

* Niskie ceny nie są gwarancją sukcesu. Taniość potraw była jedną z przyczyn kryzysu w kawiarni Darii. Z kolei Natalia mówi, że po raz pierwszy podniosła ceny za radą swoich klientów. „Wasze jedzenie jest naprawdę smaczne, ale nieracjonalnie tanie – powiedział jeden z nich. – Kiedy patrzysz na te ceny, nie ufasz jakości. Jakim cudem świeża sałatka może kosztować 10 zł?”. Teraz sałatka Natalii kosztuje 20 zł, co nie budzi już żadnych wątpliwości.

* Przygotuj się na to, że otwarcie zajmie co najmniej 3 miesiące, i miej oszczędności. Niezależnie od tego, jak szczegółowy jest twój biznesplan, powinnaś odłożyć pewną kwotę na nieprzewidziane wydatki i zarządzanie kryzysowe.

* Skuteczny marketing to nie tylko płatna reklama. Buduj dobre relacje z klientami i szanuj ich opinie. Daria nazywa swoich klientów „gośćmi” i wierzy, że dobre traktowanie każdego może sprawić, że będzie szczęśliwy.

‍

Zdjęcia z prywatnych archiwów bohaterek

Związek Ukraińskich Przedsiębiorców (SUP), jedno z największych stowarzyszeń biznesowych w Ukrainie, otworzył 17 czerwca swoje pierwsze europejskie biuro – w Warszawie. To przełomowe wydarzenie zarówno dla Ukrainy, jak dla Europy: pokazuje nie tylko prężność i ambicję ukraińskiego biznesu w czasach głębokiego kryzysu, ale także jego gotowość do integracji ze społecznością europejską. Główne zadania przedstawicielstwa obejmują rzecznictwo i wsparcie ukraińskiego biznesu w Europie, nawiązywanie kontaktów z międzynarodowymi partnerami i przyciąganie inwestycji do ukraińskiej gospodarki.

Dyrektorka wykonawcza organizacji, Kateryna Głazkowa, często odwiedza Polskę nie tylko w sprawach zawodowych: jej dzieci, 16-letni Pawło i 5-letni Mark, mieszkają tu od ponad roku. Jak sama przyznaje, jest bardzo niespokojną matką i gdyby jej synowie byli w Ukrainie, narażeni na ciągłe niebezpieczeństwo, nie byłaby w stanie skoncentrować się na swoich celach zawodowych.

– Rozumiem, jak trudno jest tym, którzy zostali, i tym, którzy wyjechali, ponieważ co dwa tygodnie „zmieniam kapelusz” – jestem albo w Ukrainie, albo za granicą. Teraz, gdy mam pewność, że moje dzieci są bezpieczne, jestem znacznie bardziej efektywna w swojej pracy – mówi moja rozmówczyni.

Spotykamy się w jednej z ukraińskich restauracji w pobliżu ambasady Ukrainy, która kilka lat temu znalazła się w rankingu najlepszych restauracji w stolicy Polski.

Irena Tymotiewicz: To znamienne, że w tym czasie, podczas inwazji, reprezentuje Pani znaczną część ukraińskiego biznesu w Europie. Wydaje się, że rola ukraińskich kobiet, a zwłaszcza kobiet w biznesie, nabiera teraz nowego znaczenia.

Kateryna Głazkowa: Ma ogromne znaczenie. W czasach wojny kobiety biorą na siebie dodatkową odpowiedzialność. Uczą się męskich zawodów i są chętniej zatrudniane, ponieważ ryzyko ich mobilizacji jest mniejsze. Jako że dosłownie tracimy mężczyzn, coraz więcej kobiet będzie zajmować kluczowe stanowiska i odgrywać ważną rolę nie tylko w kraju, ale także w realiach międzynarodowych.

Z drugiej strony może to dać pewien impuls. Bardzo często my, kobiety, nie doceniamy siebie i nie wierzymy we własne siły. Na przykład kiedy nasza organizacja próbowała nakreślić „portret” ukraińskiego przedsiębiorcy w 2020 roku i przeprowadziła stosowne badanie, okazało się, że właścicielami dużych ukraińskich firm są głównie mężczyźni. Kobiety zwykle prowadzą małe firmy, które często mają „szklany sufit”, ograniczający ich rozwój. Teraz jest zarówno okazja, jak potrzeba, by rozwinąć skrzydła. Co więcej, istnieje wiele programów wsparcia, programów edukacyjnych i grantów dla kobiet – przedsiębiorców w Ukrainie i za granicą. Warto z tego skorzystać.

Jest Pani zaangażowana w sektor biznesowy od wielu lat. Jak to jest być kobietą w ukraińskim biznesie?

Osobiście czuję się całkiem komfortowo, mimo że ukraiński biznes jest bardzo zdominowany przez mężczyzn. Może po prostu miałam szczęście, a może to kwestia charakteru. Jestem przepełniona energią przedsiębiorców. Mają inny sposób myślenia, nie popadają w rozpacz: nie ma problemów – są zadania. Dla mnie słowo „niemożliwe” nie istnieje – tego się od nich nauczyłam. Coś może być „bardzo trudne”, może to być tak, że „próbowaliśmy sto razy i nie udało się”, ale „niemożliwe” nie jest opcją ani dla mnie, ani dla mojego zespołu. Gdybyśmy my, Ukraińcy, żyli kategoriami, że coś jest niemożliwe, nie przetrwalibyśmy tak długo w tej walce.

Wojny nie da się wygrać bez gospodarki

Pytanie, które frapuje dziś całą społeczność międzynarodową, jeśli chodzi o ukraiński biznes, brzmi: jak to możliwe, że w trzecim roku inwazji na pełną skalę on nie tylko funkcjonuje, ale także wykazuje dobrą pozytywną dynamikę – wchodzi na nowe rynki, wdrażanie innowacyjne rozwiązania?

Po prostu nie mamy innego wyboru. Ukraiński biznes wykazuje bezprecedensową odporność. Bardzo trudno wyjaśnić, co to oznacza w praktyce ludziom, którzy nigdy nie przeżyli wojny.

W ciągu 10 lat wojny, a w tym ponad 2 lat inwazji, nasi przedsiębiorcy nauczyli się działać z powodzeniem nawet pomimo ciągłego ostrzału, przerw w dostawach prądu, blokad granic i mobilizacji pracowników do wojska. I jestem pewna, że przypadki ukraińskich firm będą wkrótce studiowane w międzynarodowych szkołach biznesu.

W ciągu dwóch lat wielkiej wojny sami członkowie Związku Przedsiębiorców Ukraińskich zainwestowali na Ukrainie 630 milionów euro w odbudowę zniszczonych zakładów produkcyjnych i magazynów, wprowadzenie nowych produktów, wejście na rynki międzynarodowe i wprowadzenie nowych technologii

To nasz kraj, wierzymy w niego.

Tak jak nasi obrońcy bronią granic kraju na linii frontu, tak każdy z nas musi zrobić wszystko, co w jego mocy, aby wygrać, a nawet więcej. Ukraiński biznes również robi swoje. Bo bez gospodarki nie można wygrać wojny.

Warto zauważyć, że na krótko przed inwazją, w 2021 r., think tank SUP przeprowadził szeroko zakrojone badanie postaw różnych segmentów społeczeństwa wobec interesariuszy: rządu, prezydenta, biznesu, organizacji biznesowych i oligarchów. Poziom zaufania do małych i średnich przedsiębiorstw w Ukrainie był najwyższy po siłach zbrojnych: sięgał ponad 80%. A jeśli uwzględnić jeszcze duży biznes i stowarzyszenia biznesowe, to mamy bezprecedensowy odsetek. Dla porównania, rząd zajął w tym rankingu dopiero 8. miejsce.

Jaki jest tego powód?

W najtrudniejszych dla kraju czasach przedsiębiorcy pierwsi przyszli na ratunek. Podczas Majdanu firmy formowały ochotnicze oddziały, pomagały w dostarczaniu żywności i pieniędzy. Podczas pandemii kupowały sprzęt do szpitali i dostarczały żywność osobom starszym, którym nie pozwolono opuścić domów.

A kiedy nastąpiła inwazja, biznes ewakuował ludzi, zapewnił im mieszkania, wywiózł ich z okupowanych terytoriów i nakarmił. Przedsiębiorcy przekazywali produkty ze swoich magazynów mężczyznom i kobietom w siłach zbrojnych, czasami nawet ryzykując życiem. Obecnie jedynym źródłem finansowania armii w Ukrainie są podatki, a każdy z nas, kto je płaci, pomaga wygrać tę wojnę.

Zaufanie społeczeństwa do przedsiębiorców jest uzasadnione.

Czy mówimy o małych i średnich przedsiębiorstwach?

Mówimy o każdym biznesie, także o dużych przedsiębiorstwach.

SUP jest również odzwierciedleniem kondycji biznesu. Nasza organizacja działa od 2016 roku. Wśród jej założycieli były zarówno małe, jak duże firmy, takie jak Nowa Poczta, Rozetka czy UBC Group. Dziś Związek zrzesza ponad 1200 firm ze wszystkich regionów Ukrainy. Funkcjonujemy dzięki składkom członkowskim, których wysokość zależy od wielkości danej firmy.

W lutym 2022 r., z oczywistych powodów, nastąpiła prawie dwumiesięczna przerwa, przy zerowych przychodach: składki za członkostwo w Związku w takich czasach zdecydowanie nie są priorytetem. Na początku inwazji członkowie naszego zespołu bardzo martwili się też o bezpieczeństwo swoich rodzin. A potem wezwali członków organizacji do wzajemnej pomocy. Sformułowaliśmy nowe priorytety i odpowiedzieliśmy na nowe prośby. Jestem dumna z mojego zespołu.

Kiedy w kwietniu 2022 r. otrzymaliśmy pierwszą roczną składkę członkowską od małej firmy, pomyśleliśmy: „Wreszcie są wśród nas nowi optymiści”. Te 5000 hrywien [około 500 zł – red.] stało się symbolem zaufania i nadziei, że wszystko będzie dobrze. W ciągu ostatnich 2,5 roku nie tylko odzyskaliśmy siły, ale także rozwinęliśmy się. Odnotowaliśmy 35-procentowy wzrost liczby nowych członków; co tydzień pojawiają się nowe aplikacje.

Ukraiński biznes to wysoki poziom kreatywności. Z jednej strony istnieje strategia, a z drugiej musisz być zawsze gotowy na zmiany, jeśli pojawi się kolejne wyzwanie

Nie ma problemów, są zadania

Przed jakimi wyzwaniami stoi teraz ukraiński biznes i jak sobie z nimi radzi?

Po pierwsze, oczywiście, są kwestie bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo pracowników, sprzętu i zakładów produkcyjnych. Duże firmy inwestują w to dużo pieniędzy. Na przykład gdy wróg zniszczył terminal Nowej Poczty w obwodzie charkowskim, firma całkowicie go odbudowała, uwzględniając już ulepszony system bezpieczeństwa. Kosztowało to ponad 34,5 mln hrywien.

Po drugie, spadek siły nabywczej w Ukrainie. Rynek ukraiński stał się zbyt mały. W rezultacie firmy są zmuszone do wejścia na rynki międzynarodowe, nawet jeśli tego nie planowały.

Jednocześnie niektóre branże rozwijają się. To przede wszystkim przemysł obronny, transport towarowy, opieka zdrowotna, dostawcy sprzętu elektrycznego/gazowego, który zapewnia autonomiczne korzystanie z energii, przemysł wydobywczy i dostawy energii, handel online oraz sprzedaż produktów rolnych. Jeśli spojrzymy na wzrost według rodzaju działalności, uwzględniając dochody do budżetu państwa w maju 2024 r., widzimy, że rośnie handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów, górnictwo i kopalnictwo, przetwórstwo, transport, magazynowanie, działalność pocztowa i kurierska.

Trzecim wyzwaniem jest brak ludzi. Ogromny problem z personelem istniał jeszcze przed inwazją, a w czasie wojny mamy głęboki kryzys, którego firmy nie są nawet w stanie rozwiązać samodzielnie. Mobilizacja, migracja, gwałtowny spadek liczby urodzeń i utrata osób w wieku produkcyjnym – potrzebna jest skuteczna strategia na szczeblu państwowym.

Pieniądze. Pieniądze są zawsze potrzebne do rozwoju. A teraz potrzebujemy ich tylko po to, by przetrwać. Ogólnie rzecz biorąc, istnieje wsparcie, jest wiele programów grantowych od naszych partnerów, za które jesteśmy wdzięczni. Ale kolejka do wszelkich możliwych funduszy jest znacznie dłuższa.

A co z kwestią inkluzywności? Według najnowszych danych w ciągu dwóch lat inwazji liczba osób z niepełnosprawnościami w Ukrainie wzrosła o 300 000. Jak firmy dostosowują się do tych realiów?

To nowe wyzwanie, które jeszcze nas nie wyprzedziło, ale już się pojawia. Wszyscy jesteśmy na początku tej drogi. Na przykład SUP poszukuje obecnie prawnika, który dołączy do zespołu, specjalisty, który będzie pracował głównie z wnioskami weteranów. By pracownicy mogli wrócić do pracy, muszą przejść przez wszystkie niezbędne procedury, uzyskać dokument kombatanta itp. Chcemy uprościć te procesy.

Tymczasem sieć laboratoriów CSD Lab, która jest naszym członkiem, pracuje nad tym, aby każda z jej usług była dostępna dla osób z niepełnosprawnością ruchową – zarówno dla pracowników, jak klientów. Planujemy ponowne wyposażenie niektórych miejsc, a nowe laboratoria są budowane zgodnie z nowymi standardami.

Takich przykładów jest wiele.

Przedsiębiorcy bardzo szybko reagują na wszelkie zmiany i wdrażają innowacyjne rozwiązania.

Ukraina już teraz staje się konkurentem i dostawcą innowacyjnych rozwiązań dla wielu bogatych krajów. Szczególnie mocno rozwinęła się branża rozwiązań wojskowych i technicznych, a Ministerstwo Transformacji Cyfrowej określiło ten obszar jako priorytet na najbliższe lata. Jak radzą sobie firmy w tym sektorze?

Na początku marca 2022 roku dwóch naszych członków, firmy IT STFalcon i Ajax, stworzyło i uruchomiło aplikację mobilną Air Alert. Ostrzega o zagrożeniach rakietowych w różnych regionach Ukrainy. Pobrało ją już 6 milionów osób w kraju, jestem jedną z nich. W tym roku Ajax rozpoczął również produkcję kamer do monitoringu wideo. To okazja do zajęcia niszy, która zawsze była zdominowana przez chińskich producentów. Tyle że teraz rynek zmienia się z powodu sankcji nałożonych na niektóre chińskie firmy.

Produkty innego naszego członka, firmy K.tex, producenta włóknin, są obecnie wykorzystywane do produkcji odzieży dla wojska, a nawet do wzmacniania linii obrony i infrastruktury krytycznej. Innym przykładem jest firma Milliform, która w 2022 r. przeniosła produkcję z Charkowa do obwodu lwowskiego, a w 2023 r. uruchomiła własną produkcję opakowań kosmetycznych, inwestując około 600 000 dolarów.

Jest to również odpowiedź na pytanie, które często zadaje mi się za granicą: Dlaczego mielibyśmy inwestować w Ukrainie teraz, pomimo wysokiego ryzyka? Dlatego, że ukraiński biznes nie czeka na zakończenie wojny. Naloty i ostrzały są już przezeń traktowane trochę jak pogoda, nad którą nie masz kontroli.

Zawsze mówię z zimną krwią: kto pierwszy, ten lepszy. Pomyśl teraz, szukaj partnerów wśród ukraińskich firm już teraz

Według prezydenta Zełenskiego Rosja zniszczyła 80% ukraińskiej energetyki cieplnej i jedną trzecią hydroelektrycznej. Jak planujecie rozwiązać problem z dostawami energii?

Problemy z dostawami energii nie są nowe, zaopatrzyliśmy się w sprzęt i wydawało się, że jesteśmy gotowi na kolejną zimę. Nie spodziewaliśmy się jednak, że szkody będą tak rozległe.

Aby utrzymać płynność produkcji, niektóre duże firmy zaczęły importować energię z Unii Europejskiej. Ta sama grupa Nova (w skład której wchodzi Nowa Poczta) utworzyła własną firmę produkującą energię elektryczną. SUP w Ukrainie lobbuje obecnie na rzecz zmian w ustawodawstwie, które zliberalizują rynek wytwarzania i dostaw energii elektrycznej, co ułatwi rozwój produkcji na małą skalę. Trudniej jest zniszczyć setki tysięcy małych elektrowni niż jedną dużą, od której zależy znaczna liczba konsumentów i infrastruktura krytyczna.

Widzimy strategiczną ścieżkę w rozwoju energetyki rozproszonej, opartej na gazie ziemnym i odnawialnych źródłach energii – z wykorzystaniem nowoczesnych mobilnych systemów magazynowania energii i inteligentnych sieci.

Energetyka rozproszona jest korzystna dla inwestycji, jej koszt – stosunkowo niski, a jej uruchomienie zajmuje mniej czasu

Gra według nowych zasad

Jednym z czynników powstrzymujących inwestorów przed przyjazdem do Ukrainy jest postrzeganie ukraińskiego biznesu jako oligarchicznego. Jak silny jest obecnie wpływ systemu oligarchicznego na gospodarkę i biznes w Ukrainie?

Ukraina zaczęła grać według nowych zasad. Zmieniają się również elity. Wpływ oligarchów na instytucje polityczne i samych polityków znacznie się zmniejszył. W rolnictwie oligarchowie są bardzo warunkowi. Są pytania o pochodzenie ich kapitału, ale teraz są to spółki rynkowe, notowane na giełdach międzynarodowych.

Jednocześnie znacznie rośnie wpływ prywatnego sektora nieoligarchicznego. SUP jest organizacją, która z zasady nie akceptuje firm powiązanych z kapitałem oligarchicznym. Po wybuchu wojny zaczęliśmy również sprawdzać powiązania z Federacją Rosyjską i Białorusią. Jeśli mamy pytania dotyczące poszczególnych firm, bierzemy pod uwagę decyzje sądów, które ich dotyczą. W Ukrainie niektóre dane są zamknięte z powodu wojny, ale ogólnie jeśli chodzi o ilość otwartych danych w naszym kraju, to jesteśmy w europejskiej czołówce.

"Koncentrujemy się na systemie podatkowym, regulacjach celnych, regulacjach handlu międzynarodowego, zamówieniach publicznych, prawie pracy i cyfryzacji usług publicznych".

Źródło zdjęcia: Facebook
‍

Oczywiście nie mam złudzeń, że wszyscy oligarchowie zniknęli z radarów. Ale przedstawiciele naszego stowarzyszenia – założyciele, członkowie zarządu – są teraz częścią wielu instytucji w całym państwie i mają wpływ na podejmowanie decyzji. To ludzie, którzy zarobili pieniądze dzięki własnym wysiłkom, pracy i pomysłom

Na przykład przy prezydencie Ukrainy działa Rada Wspierania Biznesu w Czasie Wojny. Składa się z 7 osób, z których 6 to przedsiębiorcy z SUP.

Istnieją obawy, że w czasie wojny w Ukrainie może powstać nowa kasta oligarchów. Jest takie ryzyko?

Ryzyko zawsze istnieje. Żaden kraj nie jest doskonały, a już na pewno nie nasz. Media, społeczeństwo obywatelskie i sektor prywatny mają tu do odegrania ogromną rolę: zrobić wszystko, by temu zapobiec. W mediach jest wiele głośnych historii o skandalach korupcyjnych w Ukrainie, ale jest to zarazem pozytywny sygnał: to znak, że korupcja jest zwalczana. W ciszy korupcja była większa. A gdyby nie było postępów, nie rozpoczęlibyśmy negocjacji w sprawie przystąpienia do UE, ponieważ był to jeden z trzech głównych warunków rozpoczęcia negocjacji.

Kiedy 25 czerwca rozpoczęły się oficjalne negocjacje Ukrainy z UE, napisała Pani na Facebooku: „Mam nadzieję, że w trakcie tych negocjacji nie naruszymy naszych interesów, a opinia ukraińskiego biznesu będzie miała ogromne znaczenie”. Jakie to interesy i jaką rolę w tym procesie chce odegrać Pani stowarzyszenie?

Przystąpienie do UE to ogromny stres dla sektora biznesowego, zwłaszcza dla małych i średnich przedsiębiorstw. Ale produkcja nie może zmienić się z dnia na dzień. Oprócz warunków handlowych, w negocjacjach na szczeblu rządowym należy uwzględnić okresy przejściowe. Aby uniknąć niefortunnej sytuacji, w której zgodziliśmy się na wszystko naraz, aby szybko przystąpić do UE, a potem nie wdrożyliśmy naszych zobowiązań na czas.

Nasz biznes jest konkurencyjny, ale jest wiele firm, które potrzebują pomocy, by takimi się stać. Na przykład farmaceuci muszą zostać na nowo wyposażeni. Duże firmy mogą wydać na to pieniądze, ale małe nie. To również kwestia wsparcia finansowego. Na jednolitym rynku europejskim francuska firma z ogromnym doświadczeniem i wsparciem, rozwijająca się przez lata bez wojny – bez tego wszystkiego, przez co przechodzi teraz ukraiński biznes – będzie zdecydowanie bardziej konkurencyjna niż firma ukraińska.

Te rzeczy należy wziąć pod uwagę, aby nie zabić ukraińskiego biznesu. I tu właśnie widzę naszą ważną rolę. Z drugiej strony, pomożemy przyciągnąć inwestycje międzynarodowych firm do Ukrainy. Bez inwestycji nie damy rady.

Jedną z najbardziej wrażliwych kwestii w dialogu gospodarczym między Polską a Ukrainą jest rolnictwo. Jak Pani zdaniem ukraiński biznes powinien budować dialog, by uniknąć sytuacji z protestami rolników, które widzieliśmy na granicy polsko-ukraińskiej?

W SUP nie mamy dużych firm rolniczych, ponieważ większość z nich nie spełnia naszych kryteriów. Ale dlaczego to pytanie do biznesu, a nie do polityków? Biznes po prostu wykonuje swoją pracę. Jeśli robi dobre, konkurencyjne produkty, to znajdzie się kupiec. I w Polsce też ktoś to kupuje, taki jest rynek. Jeśli przedsiębiorca wytwarza zły produkt lub importuje go nielegalnie, są organy ścigania i organy celne, jest decyzja sądu i przedsiębiorca zostaje ukarany.

Historie, które miały miejsce na granicy, wykraczają poza logikę biznesową, są bardziej sprawą polityczną.

W czasie gdy polscy rolnicy sprzeciwiają się importowi ukraińskich produktów, gdy wysypują zboże, które często zbierano z narażeniem życia, do Polski napływa zboże z Rosji i Białorusi. SUP i jego partnerzy z czołowych polskich stowarzyszeń Lewiatan i Ukraińsko-Polskiej Izby Gospodarczej podnieśli tę kwestię na szczeblu UE i zaapelowali do Brukseli. Rosja sprzedaje tutaj zboże, które ukradła Ukrainie

Bardzo chciałbym uświadomić to polskiemu społeczeństwu.

Jeśli chodzi o stosunki gospodarcze między Polską a Ukrainą, nie jest tajemnicą, że w ubiegłym roku eksport towarów z Polski do Ukrainy był rekordowy – o wartości 51,6 mld zł (12 mld euro). Nadwyżka handlowa Polski z Ukrainą osiągnęła 6,8 mld euro. To historyczny rekord. Jednocześnie import z Ukrainy do Polski dramatycznie spadł, zwłaszcza po wprowadzeniu embarga na produkty rolne.

Jeśli chodzi o pytania dla biznesu, spójrzmy na to, co zrobiły niektóre ukraińskie firmy, gdy doszło do załamania transportu. Przedsiębiorcy dokonali obliczeń i zdecydowali, że drożej jest stać na polskiej granicy niż przenieść logistykę do Rumunii. A tam port w Konstancy przyjął wszystko bez żadnych problemów.

Według najnowszych statystyk, co dziesiąty biznes w Polsce jest ukraiński. Z moich obserwacji wynika, że ukraińscy przedsiębiorcy często wchodzą nie tyle na polskie rynki, co na „ukraińskie rynki w Polsce”. Niektórzy z członków SUP mają już tutaj swoje firmy. Jak przebiega integracja?

Współpraca między Ukraińcami rzeczywiście układa się lepiej. Znalezienie polskiego klienta i zostanie dostawcą dla polskiej firmy jest bardzo trudne. Istnieje pewien sceptycyzm i narracje w mediach, że „to nie potrwa długo”, „wojna się skończy i Ukraińcy wrócą do domu”, że Ukraińcy są „nierzetelnymi partnerami”, którzy pracują według „niskich standardów”. Dzieje się tak mimo wielu przykładów, które dowodzą czegoś przeciwnego. Otworzyliśmy tutaj biuro, ponieważ zdaliśmy sobie sprawę, że musimy budować bliższe więzi. Prowadzimy działania edukacyjne po obu stronach, by rozwijać osobiste kontakty między przedsiębiorcami i budować zaufanie.

W tym kontekście warto również wspomnieć o niedawnych wynikach badania Deloitte, zgodnie z którymi Ukraińcy, którzy przybyli do Polski po 24 lutego 2022 r., dodali do polskiej gospodarki 0,7-1,1% PKB (w wartościach bezwzględnych jest to 6-9 mld USD). W dłuższej perspektywie efekt ten wzrośnie do 0,9-1,35%.

Jestem przekonana, że udział ukraińskiego biznesu będzie się zwiększał, a konkurencja z nim będzie rosła.